Graag nodigen we je uit voor een nieuwe editie van ‘Clingendael Leest’ op 8 november in Huys Clingendael in Den Haag met Tim de Wit. De Wit was jarenlang correspondent in het Verenigd Koninkrijk voor de NOS en Trouw, en publiceerde in juni 2022 zijn boek Wankel Koninkrijk: Hoe ik Groot-Brittannië door Brexit heb zien veranderen. Momenteel is hij presentator van NPO Radio 1 programma ‘Bureau Buitenland’, en co-host van de populaire podcast ‘Europa Draait Door’.

In zijn boek kijkt De Wit onder de motorkap van het Verenigd Koninkrijk. Het land staat op zijn kop: de eenheid van het Koninkrijk staat onder druk door spanningen in Schotland en Noord-Ierland, de politieke chaos is compleet met het regeren en uiteindelijke vertrek van Boris Johnson en Liz Truss, en zelfs na de Russische invasie in Oekraïne worden oligarchen in Londen maar mondjesmaat aangepakt. De toekomst na Brexit is volledig ongewis. Wat bracht het Koninkrijk aan het wankelen, en waar gaat het naartoe?

Sluit aan bij een interactief gesprek over zijn boek op 8 november, gemodereerd door Rem Korteweg, Senior Research Fellow bij Instituut Clingendael en expert VK-EU relaties. Titia Ketelaar zal het gesprek afronden met een column. Zij is commentator bij NRC, was van 2010 tot 2016 correspondent voor de krant met als standplaats Londen, en schreef het boek ‘Mind the gap: Voor wie de Engelsen en hun Brexit wil begrijpen’. De inloop is vanaf 17.00 uur met koffie en thee en om 17.30 uur beginnen we.

De bijeenkomst zal worden afgesloten met een borrel.

Lees je met ons mee?

Kijk hier de livestream:

Lees hier de gesproken column van Titia Ketelaar:

Vandaag zijn we 2323 dagen verder sinds de Britten stemden voor Brexit, 1009 dagen sinds het Verenigd Koninkrijk daadwerkelijk de Europese Unie verliet.

En in die tijd lijkt er onder sommige Europeanen een bepaalde verhaallijn te zijn ontstaan: de Britten zijn tijdelijk gek geworden, en uiteindelijk komen ze wel bij zinnen als ze merken hoe onverstandig die uittreding was. Alles dat er sinds 2016 en 2019 is gebeurd, tot aan de afgelopen chaotische politieke weken aan toe, wordt in dat licht gezien: meewarig en enigszins besmuikt.

Nu zagen Nederlanders de Britten – en dan met name de Engelsen – altijd als excentriekelingen, die hardnekkig vasthielden aan kleurrijke tradities als links rijden, en pints en miles. Maar tegelijkertijd waren ze pragmatisch, rationeel – of dé grote Nederlandse misrekening: ‘een beetje zoals wij’.

Het zou alleen een enorme vergissing zijn om wat er de afgelopen jaren in het Verenigd Koninkrijk is gebeurd, te zien als entertainment. Zeker niet omdat er lessen te trekken zijn voor Nederland.

Brexit kwam niet voort uit tijdelijke dwaasheid. De meeste Britten maakten – maken – zich over dezelfde dingen zorgen als Nederlanders: bezuinigingen die hun en hun omgeving raken, politici die beloftes doen en die beloftes vervolgens niet waarmaken. Ze maken zich zorgen over hun omgeving, over hun kinderen, over hun banen. En dat in combinatie met een gevoel dat immigratie de spuigaten uitliep, en de bemoeienis van Brussel te groot werd. Ook dat ongenoegen is in Nederland te horen.

Maar er zijn wel verschillen die Brexit mogelijk maakten. Kloven in het Verenigd Koninkrijk die al decennia bestonden en door de Brexit-stem aan de oppervlakte kwamen. Die, in tegenstelling tot in Nederland, niet alleen decenniaoud zijn, maar ook dieper geworteld. En die – en dat is een belangrijk verschil - minder politieke opvolging krijgen. Omdat de Britten nu eenmaal geen keuze hebben uit meer dan twintig politieke partijen.

Voor mijn boek Mind the Gap pelde ik die kloven af. Om ze kort af te gaan; de Brexit-stem verdeelde stad en platteland, achterland en hoofdstad, laagopgeleid en hoogopgeleid, en in iets mindere mate de landsdelen Engeland, Schotland, Noord-Ierland en Wales.

Daar waar de industrie was verdwenen, op het platteland, en waar men uitkijkt op zee, werd vaak gekozen voor Brexit. De krimpgebieden, zouden wij ze hier noemen. Van de economische welvaart die globalisering en Europees lidmaatschap hadden moeten brengen, merkte men vaak niets. In Londen en omringende counties profiteerde men daar juist wel van.

De kloof tussen arm en rijk is in het VK extremer dan hier in Nederland. Sociaal-geograaf Danny Dorling beschreef Noord-Engeland een aantal jaar geleden uit ‘eilanden van welvarendheid in een zee van armoede’. In het zuiden van Engeland signaleert hij precies het tegenovergestelde: zeeën van welvarendheid met eilanden van armoede. 

En het gaat niet louter om economische tegenstellingen. Als je kijkt naar een verontrustend aantal indicatoren – alles van levensverwachting en gezondheidszorg, tot onderwijs en inkomen – zijn er grote verschillen binnen de Britse samenleving. Groter dan Nederland die kent.

In die krimpgebieden was de keuze voor Brexit eenvoudig. Als je niets hebt, zijn waarschuwingen dat Brexit de economie zal schaden, aan dovenmansoren gericht. ‘Slechter kan niet’, hoorde ik vaak in de maanden voor het referendum. 

Take back control, zeiden de Brexiteers.

Is dat gebeurd?

Ik neem u eerst nog even kort mee naar de ochtend van 27 juni 2016. De Brexiteers hadden gewonnen. Ook ik dacht dat er een plan lag, en wie de Brexiteers hoorde – van wie sommigen al sinds het Verdrag van Maastricht in 1992 pleitten voor een exit – zou dat ook verwachten. Niets bleek minder waar.

Die ochtend na het referendum vroeg de politiek verslaggever van Sky News, Faisal Islam aan een Brexiteer hoe het nu verder zou gaan. Die antwoordde: ,,Er is geen plan.” Volgens Islam wees het Lagerhuislid naar 10 Downing Street en zei dat Number 10 wel een plan zou hebben. De medepresentator viel stil: ,,Ik weet niet zo goed wat ik nu moet vragen. Kunnen we naar de reclame gaan?”

Het antwoord was Brexit means Brexit means Brexit. Dat was tijdens de 3,5 jaar durende scheidingsprocedure, het mantra. En nu is Brexit ‘done’.

Maar wát is er gedaan?

Nu denkt u misschien aan de belofte EU-wetgeving door de versnipperaar te halen. Of aan het lijstje van de minister van Brexit Opportunities met daarop bijvoorbeeld krachtigere stofzuigers.  Aan de herinvoering van imperiale maten. Dat is de symboolpolitiek.

Of u denkt aan rijen vrachtauto’s bij Dover. Aan strengere immigratieregels. Aan de grens bij Noord-Ierland waarover nog steeds wordt onderhandeld tussen het VK en de EU. Of aan de relatie die er wél is tussen landen onderling, aan de Britse rol in Oekraïne. Dan gaat het om relatie van de Britten met de buitenwereld.

Maar die éne vraag is nog niet beantwoord: wat betekent Brexit voor het VK zelf? Voor de Britten zélf?

Minder welvarende Brexit-stemmers werd verteld dat Brexit een oplossing zou zijn voor publieke voorzieningen – de ponden kon immers eindelijk naar gezondheidsdienst NHS in plaats van naar Brussel. Meer welvarende Brexit-stemmers hoorden een verhaal over lage belastingen.

Brexit werd gevoeld als een kans. Een kans om het land te veranderen. Om het ongenoegen te adresseren.

Alleen: de energie en aandacht is éérst naar de scheiding met Brussel gegaan, en toen noodgedwongen naar corona. En het ging in het Lagerhuis ook veel over de politiek en politici zélf. Intussen zijn zij zes jaar verder.

Er is zeker iéts gedaan. Bij zijn aantreden in 2019 begon Boris Johnson met wat ‘levelling up’ heette, het verkleinen van regionale ongelijkheid. Als er over werd gesproken, ging dat vooral in termen als ‘red walls’, gebieden die decennialang Labour stemden en nu Conservatief. Dat overlapt ten dele met de krimpgebieden.

Er werden ministers benoemd, onderzoeken uitgezet, geld opzij gezet. 4,8 miljard pond maar liefst om voor 2030 allerlei kloven te dichten. Het gaat daarbij wel grotendeels om langetermijnprojecten. Die zijn bedacht, maar nog lang niet uitgevoerd.

Ondertussen zijn de kloven tussen arm en rijk, noord en zuid, en al die andere, groter geworden. Om maar een cijfer te noemen: 38 procent van de kinderen het noordoosten van Engeland groeit op in armoede (dat was voor Brexit 26 procent).

En ja, de coronacrisis en de Oekraïne-oorlog zijn daar mede debet aan - zoals ook in andere Europese landen het aantal mensen dat bij de voedselbank aanklopt, stijgt. Maar de Brexit-erfenis heeft niet geholpen. Daardoor is er een kleiner aanbod van werknemers, en zijn bedrijven meer tijd en geld kwijt aan de nieuwe handelsbarrières. Voedselprijzen stegen door Brexit een extra 6 procent berekende de Financial Times.

Nog wat cijfers: denktank Centre for Cities berekende dat de inflatie in Engelse steden als Boston (waar 70 procent van de inwoners voor Brexit stemde) fiks hoger is dan in een universiteitsstad als Cambridge (waar de inwoners voor de EU stemden).

De vraag is wat premier Rishi Sunak daaraan gaat doen en kan doen. Als minister van Financiën leek hij minder bereid dan Johnson om bijvoorbeeld grote infrastructurele projecten in krimpgebieden te financieren. Dat was nog voor inflatie toesloeg. Lokale bestuurders waarschuwen al dat ‘levelling up’-projecten worden teruggedraaid of afgeschaald.

En daarin schuilt een gevaar. Niet alleen omdat de kloven in de Britse samenleving kunnen toenemen. Maar ook omdat het vertrouwen in de politiek, in de toekomst kan afnemen.

Ik herinner me hoe Nick Clegg, de oud-vicepremier, vertelde dat hij besefte dat Remain had verloren toen een bouwvakker vertelde dat hij niet vóór lidmaatschap van de EU kon stemmen omdat hij niet vond dat alles bij het oude moest blijven. Hoe reageert deze bouwvakker straks als hij merkt dat alles bij het oude is gebleven?

Geografische en sociaal-economische kloven bepaalden de Brexit-stem, en zullen naar het zich laat aanzien, ook de Britse politiek blijven bepalen. Decennia van gemaakte beloftes over investeringen in bepaalde gebieden die vervolgens werden gebroken, zorgden voor ongenoegen. Voor burgers die afhaakten.

Voor die kiezers betekende een post-Brexit Britain dat hooggespannen verwachtingen waar gemaakt konden worden. Bevrijd van EU-ballast zou het VK een weg inslaan naar een betere toekomst.

Om optimistisch te eindigen: het kán nog steeds, gehoor geven aan wat de Britten graag willen. Hun ongenoegens adresseren. Politici hoeven alleen maar in de Underground te blijven luisteren naar wat er wordt omgeroepen: Mind the Gap, Mind the Gap!

- Titia Ketelaar, 8 november 2022 

Dit evenement is onderdeel van de 'Clingendael Leest' serie, waarin toonaangevende boeken over internationale onderwerpen worden geïntroduceerd aan het grote publiek. Kijk de vorige edities hier terug.