Oekraïne maakt zich op voor de Europese voetbalkampioenschappen van 2012: binnensteden worden opgeknapt, wegen hersteld, stadions gemoderniseerd en nieuwe vliegveldterminals gebouwd. Weinigen klagen over dit miljarden project - het is goed voor het nationaal prestige én voor de economie. Men hoopt dat het allemaal op tijd klaar is.
Maar zo gauw het over politiek gaat in dit land, is het verdeeldheid troef. Deze heeft historische achtergronden want het Westen heeft een gedeelde geschiedenis met Polen en Oostenrijk-Hongarije - wat je in de architectuur van een stad als Lviv herkent- en het merendeel van de bevolking is van Griekskatholieke huize. Het Oosten is orthodox en meer op Rusland georiënteerd, ook voor wat betreft de taal. De Oranje revolutie van 2004 kreeg de meeste steun in het Westen en tegendemonstraties werden vanuit het oostelijke Donbasgebied georganiseerd. De westers georiënteerde winnaars van die democratische opstand, Viktor Joestsjenko en Joelija Tymosjenko, maakten er als respectievelijk president en premier een zodanig potje van dat uiteindelijk de grote verliezer van 2005, de in 2004 in eerste instantie gekozen kandidaat Viktor Janoekovytsj, er in slaagde om zich in 2010 tot president te laten verkiezen. De electorale balans sloeg deze keer door naar het Oosten. De nieuwe president deed zijn best om de bevolking en de westelijke partners van het land ervan te overtuigen dat hij de pro-Europese koers van zijn voorganger zou voortzetten. Maar zijn recente optreden wekt daaraan twijfel.
De vroegere premier en huidige oppositie leider Joelija Tymosjenko is gearresteerd en veroordeeld wegens machtsmisbruik. Er loopt een hoger beroep maar de kans bestaat dat zij voor een aantal jaren achter de tralies gaat en haar politieke burgerrechten verliest. Velen zien dit als een politiek proces want wat haar ten laste wordt gelegd - even los van de vraag of het proces rechtmatig is - zou men ook in het geval van andere voormalige bewindslieden kunnen doen. De president ontkent natuurlijk ten stelligste dat hij er ook maar iets mee te maken heeft. Het recht moet zijn beloop hebben, heeft hij bij herhaling gezegd. Hij zou daarom niet kunnen ingrijpen in de rechtsgang. De kwestie zet de relaties met de EU onder druk op een moment dat Brussel en Kiev bezig zijn de onderhandelingen over een vergaand associatieakkoord af te ronden.
Een bezoek aan Brussel van de president werd vorige week door commissievoorzitter Barroso en EU-president Van Rompuy afgezegd - de kwestie zou een nuttig gesprek onmogelijk maken. Het is onduidelijk wat hij nu gaat doen. Een veroordeling van Tymosjenko in hoger beroep tot een lange gevangenisstraf kan een negatief effect hebben op de besprekingen over het associatieakkoord die men in december hoopt af te ronden. Oekraïne wil graag dat in dit verdrag het perspectief op lidmaatschap van de EU wordt opgenomen. Enkele lidstaten, waaronder Nederland, willen daarvan niet weten; anderen zullen nu mogelijk ook aarzelingen hebben. Het is tevens de bedoeling een vergaand vrijhandelsakkoord te sluiten. Ook dat staat nu ter discussie. Van Rompuy en Barroso waren in de huidige omstandigheden niet bereid Janoekovytsj te ontvangen, Putin en Medvedev daarentegen wel - om een vrijhandelsakkoord te ondertekenen. Moskou is ook kritisch over het proces - de vroegere premier wordt vervolgd vanwege een als onrechtmatig beschouwde gasdeal met Rusland - maar lijkt een slag te willen slaan uit het dreigende conflict met de EU. Rusland heeft zich nooit openlijk verzet tegen een mogelijk lidmaatschap van Oekraïne van de EU, maar het heeft een strategisch belang om dat te voorkomen. Putin en Medvedev hebben verschillende regionale netwerken ontwikkeld in de voormalige Sovjet Unie en willen graag dat het belangrijke buurland daarvan deel gaat uitmaken. Het vrijhandelsakkoord hoeft de ontwikkeling van de betrekkingen tussen de EU en Oekraïne niet in de weg te staan - Oekraïne is lid van de WereldHandelsOrganisatie en Rusland staat op het punt dat te worden - maar als het een stap is op weg naar de integratie van het land in de douane-unie van Rusland, Kazakstan en Wit-Rusland dan zal er sprake zijn van onverenigbaarheid met afspraken gemaakt met de EU. In het Westen van Oekraïne, waar ik te gast was op een congres van de nationale associatie van Europa studies, vertrouwen ze hun president niet en wordt regelmatig de angstige vraag opgeworpen of hij wellicht bezig is met een complete heroriëntatie van zijn land in Oostelijke richting. Men twijfelt aan zijn democratische geloofsbrieven - hij was in 2004 toch medeverantwoordelijk voor de vervalsing van de verkiezingsuitslagen. Men beschuldigt hem ervan dezelfde methoden te gebruiken als zijn ondemocratische voorganger Leonid Kuchma. Hij lijkt zich meer op zijn gemak te voelen bij autoritair ingestelde regeerders als Medvedev en Putin, die hem met veel egards behandelen. President zijn van Oekraïne is een balanceeract, stellen waarnemers, die niet in de Russische complottheorie geloven. Geen president kan zich veroorloven de helft van zijn bevolking van zich te vervreemden door de een of de andere oriëntatie te kiezen. Ik ben daarvan niet zeker maar krijg graag ongelijk. De komende maanden zullen we zien of de irritaties tussen Brussel en Kiev weggenomen worden. Wat daarbij wel een rol speelt is wat de EU het buurland te bieden heeft. Het tot nog toe ontbreken van een concreet Europees perspectief heeft de pro-Russische facties in de kaart gespeeld. En Rusland doet concretere aanbiedingen - er wordt gesproken over goedkopere gasleveranties. De EU heeft een strategisch belang bij een onafhankelijk Oekraïne maar is niet in staat om te beloven wat Kiev vraagt. Misschien onverstandig maar wel begrijpelijk gelet op de publieke opinie binnen de EU, die kritisch is over uitbreiding. Overigens zijn de Europese ambities van het land enigszins retorisch van karakter - geen regering heeft tot nog toe daaraan via hervormingen concrete inhoud gegeven en er is zeker geen sprake van de sterke consensus die we aantroffen in de landen die in 2004 en 2007 tot de EU toetraden. Het is trouwens niet zo dat de EU Oekraïne niets anders te bieden heeft. Markttoegang en visaliberalisering zijn belangrijke lokkertjes doe door zeer veel Oekraïners, ook in het Oosten van het land, gewaardeerd zullen worden. Zo'n concrete agenda heeft meer kans van slagen dan een voorlopig uitzichtloos debat over een paar woorden in een verdrag. Een Europees perspectief kan een land zelf scheppen door een succesvolle transformatie naar een moderne samenleving.
