EU Forum

De koorts van EU referenda?

04 Jul 2016 - 14:11
Source: Flickr. Maritè Toledo

Met de uitslag van het EU-lidmaatschap referendum in het Verenigd Koninkrijk van 23 juni lijkt de roep om EU referenda te zijn toegenomen. In mei liet een peiling van Ipsos Mori in 9 EU lidstaten al zien dat bijna 45% van de ondervraagden de mogelijkheid tot een referendum over EU lidmaatschap wenste. De werkelijkheid achter deze wens lijkt echter complexer.   

Hoe kunnen we nu het EU referendum in het Verenigd Koninkrijk in breder perspectief duiden? Hier volgt een korte reflectie over EU referenda, waarbij verwezen wordt naar de verschillende artikelen op onze website, inclusief de eerdere discussie rond het Nederlandse referendum over het EU Associatieverdrag met Oekraïne.

Een discussie over de betekenis van EU referenda
Volgens Peter van Ham legde het Nederlandse Oekraïne referendum al de vinger op de zere plek: de tijd dat de EU belangrijke projecten kon doorvoeren zonder publieke discussie en directe inspraak van de bevolking, is nu definitief voorbij. Het vormt de opmaat tot een nieuwe fase in de ontwikkeling van EU’s post-nationale democratie.

Adriaan Schout schreef dat meer aanzetten tot referenda op Europese onderwerpen ongetwijfeld zullen volgen. Een les die EU beleidsmakers kunnen trekken uit het Oekraïne referendum is dat zij vooral zakelijk beleid dienen te produceren en Europese grootspraak en holle ambities moeten vermijden in hun teksten. Zij roepen onnodig weerzin op. Referenda over zinloze franje kunnen dan voorkomen worden, waardoor eventuele zinvolle referenda zullen overblijven.

Jan Marinus Wiersma heeft bedenkingen bij de directe democratie en vooral bezwaren tegen de Nederlandse referendumwet. Op sommige belangrijke (EU) zaken kan een referendum uitkomst bieden, maar misschien is het nuttiger om te kijken hoe burgers voorstellen kunnen agenderen bij de overheid in plaats van alleen te corrigeren, zegt hij.

Jan Zielonka stelt in zijn artikel dat bij de recent voorgestelde EU referenda slechts een fractie van het Europese electoraat haar stem kan laten horen op onderwerpen die heel Europa aangaan. Referenda zijn hierdoor een ‘tirannie van de minderheid’. Adriaan Schout stelt dat er voor Nederland geen reden was zich te schamen voor het nationale referendum over het EU Associatieverdrag met Oekraïne, maar dat onderwerpen die duidelijk Europees zijn inderdaad een EU-wijd referendum vereisen.

Ivan Krastev schrijft dat burgers referenda beschouwen als middel om de dominantie van elites in de politiek te doorbreken. Overheden zien het als een instrument om de democratische legitimiteit te vergroten en de last op hun schouders te doen verminderen als het gaat om de verantwoordelijkheid voor het nemen van onpopulaire maatregelen. Krastev vergelijkt referenda met nucleaire wapens. Zij kunnen zeker nuttig zijn voor bepaalde essentiële kwesties, zoals EU lidmaatschap. Echter kan veelvuldig gebruik een collectieve zelfmoord van de EU betekenen.  

Volgens Peter van Ham is het Brexit referendum een grote wake-up call die de democratie in Europa nieuw leven heeft ingeblazen. Jan Rood schreef dat het Brexit referendum een uitdrukking is van de diepe crisis waarin de EU verkeert.

De verscheidene EU referenda
Belangrijk om op te merken is dat in het verleden vele lidstaten al te maken hebben gehad met EU referenda: van belangrijke verdragswijzigingen tot toetreding tot de Europese Unie. Alleen België, Bulgarije, Duitsland en Portugal hebben als enigen nog nooit een EU referendum georganiseerd. Dat laatste land had wel een referendum over de Europese Grondwet aangekondigd, maar zag daarvan af nadat de Nederlandse en Franse bevolking zich in 2005 hadden uitgesproken tegen de Europese Grondwet.

Maja Kluger Rasmussen beschrijft hoe een kritisch Europees debat in Denemarken eerder al beslecht is met referenda over het Maastricht Verdrag, de euro en justitiële samenwerking. Jan Zielonka stipt in zijn artikel aan dat Griekenland een referendum heeft gehad over een euroakkoord en dat Hongarije een referendum zal houden over de EU quota van het herplaatsen van vluchtelingen.

Kortom, referenda over EU onderwerpen zijn enigszins bekend in de EU en het nut ervan heeft ook eerder discussie opgeleverd. Toch zijn er twee speciale gevallen aan te wijzen. Het Oekraïne-referendum in Nederland, waar volgens Michael Emerson verbazing over was in de rest van de EU, kan uniek genoemd worden vanwege het raadgevende karakter. Ondanks dat Groenland -toen het in 1979 autonomie van Denemarken verkreeg- al eerder via een referendum heeft gekozen voor EU-uitreding, is het Verenigd Koninkrijk de eerste lidstaat die een referendum heeft georganiseerd over het verlaten van de EU. Dat maakt ook dat referendum vooralsnog uniek.