Research

Trade and Globalisation

Op-ed

'Wir schaffen das'

22 Aug 2016 - 17:50
Source: Bas van der Schot / Vrij Nederland

Het ‘wir schaffen das’ van Angela Merkel is niet alleen terug te voeren op schuldgevoelens over ‘de’ oorlog. Sinds enige tijd valt de Duitse ‘Vergangenheitsbewältigung’ ook samen met zelfbewust, toekomstgericht leiderschap.

Twee dingen heeft Duitsland na de Tweede Wereldoorlog angstvallig vermeden in zijn buitenlandse politiek: weer voorop lopen in een oorlog, en überhaupt solisme in de wereldpolitiek. Altijd nie wieder Krieg, altijd dekking zoeken in multilaterale clubs van landen die niet verdacht konden worden van Duitse hegemonie. Dat was de veilige weg die Duitsland koos voor terugkeer naar de beschaafde wereld, de route naar acceptatie na Auschwitz en de 40 miljoen doden in de jaren ’40-’45. Sterker nog: Duitsland had niet zoveel te kiezen, het móést het beste jongetje van de klas zijn, zich ondergeschikt maken aan het project van Europese integratie, het trouwste lid van de NAVO zijn, geen eigen atoomwapens maken, maar flink meebetalen aan de Amerikaanse paraplu, om er weer bij te horen. Dat allemaal in het kader van de Vergangenheitsbewältigung, het beheer van het verleden – de leerboeken over de Duitse geschiedenis staan er vol van.

Maar is dat in 2016 nog zo? Duitsland moet de euro overeind zien te houden. Duitsland moet de schuldencrisis van Griekenland oplossen. Duitsland is de favoriete bestemming van alle vluchtelingen die zich aan de grens van Europa verzamelen. Angela Merkel moet met Poetin bellen om de Russische interventie in Oekraïne te beteugelen. Duitsland moet (als Trump het niet doet) het Balticum en misschien wel de hele Oostzeeregio het gevoel geven dat ze er niet alleen voor staan tegen Poetin. Duitsland is het mikpunt van Erdogans lange arm, Duitsland moet de vrijheid van het Europese cabaret verdedigen tegen de aantijgingen van de beledigde Turkse leider. En misschien nog wel de moeilijkste taak: Duitsland moet na de Brexit de EU bij elkaar zien te houden zonder dat iemand gelijk ‘nie wieder’ of ‘kein Sonderweg’ begint te roepen.

Het was een goed idee van DWDD Summerschool om nog eens uit te leggen hoe lastig het voor Duitsland is om zich deze twee maximes, sublimaties van de Duitse oorlogsschuld, te verenigen met nieuw leiderschap. De boodschap was dat het eigenlijk nog steeds niet te verenigen valt, omdat WO II een eeuwige hypotheek op de Duitse politiek legt. De uiteindelijke les van het tv-college was dan ook dat ook het vasthouden van Angela Merkel aan de welkomstpolitiek te herleiden is naar de oorlogsschuld. ‘Ik heb nooit gezegd dat het gemakkelijk zou zijn,’ zei ze eind juli, maar onder het gewicht van de terreuraanslagen en de seksuele misdragingen van groepen migranten (en dalende peilingen voor de CDU) bleef ze hardnekkig bij ‘wir schaffen das’. De link naar het donkere verleden legde ze ook door het Duitse publiek eraan te herinneren dat er wel eens andere tijden waren geweest dan de onze, waarin Duitsland niet de meest geliefde bestemming van vluchtelingen was geweest.

Het verband tussen ‘de’ oorlog en de Duitse politiek valt natuurlijk niet te ontkennen, maar zo eenvoudig en algemeen ligt het ook weer niet. Er is ontwikkeling in de naoorlogse Vergangenheitsbewältigung geweest, van gedwongen zuiveringen onmiddellijk na de oorlog opgelegd door de geallieerden, via ontkenning en verdringing en zelfs amnestie voor nazi-misdadigers, tot erkenning van de oorlogsschuld en het dragen van de consequenties. De laatste jaren is er een onmiskenbare bereidheid tot weiter Denken. In 2014 riep Bondspresident Gauck Duitsland op om politiek en militair meer verantwoordelijkheid te dragen. De logica van de Vergangenheitsbewältigung keert zich om: de gebruikelijke terughoudendheid van Duitsland in de razendsnel veranderende wereld valt juist een land als Duitsland moreel aan te rekenen. Het wir schaffen das is in dat licht niet zozeer een verwijzing naar een schuldverplichting jegens het verleden, maar in exact dezelfde woorden ook een zelfbewuste uiting van weiter Denken – dus leiderschap – een schuldverplichting aan de toekomst.