De komende maanden zijn cruciaal voor de toekomst van de democratie

Het World Economic Forum zocht uit hoeveel vertrouwen ‘men’ in de wereld aan zijn leiders schenkt. De resultaten wezen uit dat autoritaire leiders veel beter scoren dan democratische leiders. Pijnlijk.

Altijd oppassen voor grote woorden, maar we staan voor cruciale maanden. We, dat zijn liefhebbers van democratie. Die is er in alle maten en soorten, maar ligt als normatief model van binnen en buitenaf zwaar onder vuur en misschien is dat bedreigender dan die andere angsthype die rondgonst: een uit de hand lopende koude oorlog tussen Rusland of China en het Westen. Om even met dat laatste te beginnen: een ongeluk zit in een klein hoekje, maar het is een schraal en veelbetekenend geluk dat Russische en Amerikaanse vliegtuigen elkaar in Syrië niet in de weg zitten en Amerikaanse oorlogsschepen niet worden aangevallen in de Zuid-Chinese Zee. Ondanks alles werkt deconflicteren blijkbaar nog. Een gevaarlijk, maar kennelijk achter de schermen nog te beheersen spel met vonken maar geen vuur.

Saaier is de chicken game die de staatslieden op hun schaakborden spelen, maar wel zo verontrustend omdat de beheersing daar juist lijkt te ontbreken. De meest omineuze zet is die waarmee Hillary Clinton het leiderschap van de westerse wereld uit handen van Trump probeert te houden: ‘Denk erom, ik ben de enige die nog tussen u en de apocalyps staat.’ Een hogere inzet in een democratisch spel is niet denkbaar, en al wint ze op 8 november, het is gezegd en daarmee is dan wel een electorale ramp, maar niet de afgrond daarachter ineens verdwenen.

Volgens de denktank Freedom House ging de vrijheid er in de laatste jaren in 72 landen op achteruit. Dat is bijna tweemaal zoveel als landen die er juist op vooruitgingen (43). Gelukkig, dat laatste, maar wacht even, dat verschil was nog nooit zo groot. Per saldo holt de democratie dus achteruit. In 2015 leefde 40 procent van de mensheid in een vrij, min of meer democratisch land. De groeiende meerderheid leeft in een onvrij land (36 procent) of in een land met democratische gebreken.

Pijnlijk is de uitkomst van een onderzoek door het World Economic Forum, dat keek hoeveel vertrouwen ‘men’ in de wereld aan zijn leiders schenkt. In dat lijstje scoren autoritaire leiders veel beter dan democratische leiders. Singapore, Saoedi-Arabië en de Golfstaatjes doen het uitstekend, beter dan Noorwegen, de VS, Japan of Frankrijk. Wrang is dat Tunesië, het enige land dat iets maakte van de Arabische lente, zakte van 15 (in 2010) naar 63 nu.

Het is geen ver-weg-verhaal meer. In Rusland, Polen, Turkije en Hongarije worden journalisten aangepakt en rechters vervangen. Daar is het verval nog ‘zuiver’ door politieke leiders die openlijk hun afkeer belijden van democratie als een decadent instituut, en kiezen voor invoering, al dan niet tijdelijk, van illiberal democracy. Dan zijn er nog de verwarde rattenvangers die menen dat zij wél de ware democratische erfgoedbeheerders zijn. ‘Demoncraten’ die coalitiepolitiek verwerpen omdat die – per definitie overigens – minderheden hun zin niet geven, tegenstanders van het CETA- of Oekraïneverdrag die vrijhandel opeens ondemocratisch vinden, kwakzalvers die snelle oplossingen voor ingewikkelde problemen voorspiegelen zoals buigen voor de populistische schreeuw om nationalisme en simpele ja-nee-instrumenten als het plebisciet.

In Italië wordt vooruit gevlucht en over een maand de samenleving zelf op scherp gezet. Moe van de democratie (meer dan 60 kabinetten in de afgelopen 70 jaar) waagt premier Renzi een enorme gok door een facelift van de grondwet per referendum aan het volk voor te leggen. Wordt dat een bozig ‘nee’, dan is de ellende in het land (en de EU) niet te overzien. En alleen een flinterdunne institutionele kunstgreep (één anti-FN-kandidaat in de tweede ronde) kan Frankrijk in mei 2018 behoeden voor een presidentschap van Marine Le Pen, die in Foreign Affairs beweert dat zij er alleen voor Frankrijk zal zijn, uit de EU zal stappen en zich trots the anti-Merkel noemt.