Deze column is oorspronkelijk verschenen in de Brexit Nieuwsbrief van VNO-NCW en MKB-Nederland.
Deze zomer is de discussie over het mogelijk stuklopen van de Brexitonderhandelingen opgelaaid. Aan beide zijden van het Kanaal werd de afgelopen weken volop gespeculeerd over de kansen op een zogeheten 'No Deal', ook wel bekend als een cliff edge-scenario. De Britse minister van internationale handel schatte zelfs de kans daarop op meer dan 50 procent. De overheid in Londen presenteerde haar maatregelen ter voorbereiding op een dergelijke uitkomst en Dominic Raab, de nieuwe Brexit-minister, verkondigde dat er echt "genoeg eten" in het Verenigd Koninkrijk (VK) zal zijn als de onderhandelingen stuk lopen. Ook op het continent werd druk gewerkt aan draaiboeken voor het geval het VK op 29 maart uit de Europese Unie zou struikelen.
Het stuklopen van de onderhandelingen is inderdaad meer waarschijnlijk geworden. De posities van Londen en de EU27 over de Ierse grens en de toekomstige handelsrelatie liggen nog ver uit elkaar, en voor het einde van het jaar moet een akkoord worden gesloten om de deadline van 29 maart 2019 te halen. Het moge inmiddels duidelijk zijn dat Theresa May de grootste moeite heeft om haar kabinet op één lijn te houden en dat het Britse parlement verdeeld is. Vanuit haar eigen partij neemt de druk op de Britse premier steeds verder toe om geen verdere concessies te doen aan Michel Barnier, de Europese hoofdonderhandelaar. Doet zij die toch, dan is ze haar positie niet zeker. Tegelijkertijd nemen de Britten het de EU27 kwalijk dat ze onbuigzaam zijn.
Het moge inmiddels duidelijk zijn dat Theresa May de grootste moeite heeft om haar kabinet op één lijn te houden en dat het Britse parlement verdeeld is.
Het Chequers-plan
Het klopt dat de EU27 eensgezind zijn en vasthouden aan het onderhandelingsmandaat dat in april 2017 afgesproken is. Maar een 'No Deal' zou de meest schadelijk uitkomst van de onderhandelingen zijn, voor het VK, voor de Unie, en ook voor Nederland. Niemand wil een 'No Deal'. Waarom is het dan toch te verwachten dat de Europese Unie voet bij stuk zal houden?
Ten eerste bestaat er een breed vermoeden dat Theresa May uiteindelijk wel zal schuiven. Deze zomer heeft May op het landgoed Chequers – het Britse Catshuys - haar Brexit-voorstel gepresenteerd. De kern daarvan is dat het VK uit de douane-unie zal gaan en een gecompliceerd, nieuw douanemodel met de EU zal inrichten. Ook zal het VK uit de interne markt vertrekken, wat ten koste zal gaan van de markttoegang voor de Britse dienstensector. Daarnaast wil Londen de instroom van migranten uit de EU kunnen beperken. Anders geformuleerd: het VK wil drie van de vier Europese vrijheden.
Het voorstel was nauwelijks gepresenteerd of Remainers en Leavers vielen over elkaar heen. Het voorstel leek op een poging om de twee groepen tevreden te stellen, door ze beide iets te geven. In werkelijkheid wordt er nu door beide kampen aan haar stoelpoten gezaagd. Voorstanders van een nauwe band met de EU zeggen dat het Chequers-plan slechter is dan lidmaatschap van de Europese Unie, want het gaat onder andere ten koste van markttoegang. Eurosceptici zeggen dat met het voorstel de EU te veel invloed over het VK zal houden, want het VK zal Europese regels op vele vlakken moeten blijven volgen. Het lijkt onwaarschijnlijk dat het Chequers-voorstel als zodanig het Britse politieke proces zal overleven, dus waarom zou de EU27 nu water bij de wijn doen? "Recht zo die gaat" luidt eerder het devies.
Die onbuigzaamheid waar de Britten over klagen wordt versterkt als je rekening houdt met de verzwakte positie van de Britse premier en de wispelturigheid van het Britse parlement. Er is op dit moment geen meerderheid in het Lagerhuis voor welke vorm van Brexit dan ook. Sla de Britse kranten open en je leest iedere dag over een nieuw complot om de premier uit haar zadel te wippen. Waarom zou je May dan nu een hand uitsteken, en concessies doen, als onduidelijk is of zij haar afspraken na zal kunnen komen? Onderhandelen met een tegenpartij waarvan je niet weet of die kan leveren is erg lastig.
Scheiden doet lijden
Op de achtergrond speelt ook een psychologisch proces mee: het is lastiger om uit elkaar te gaan, dan om dichter bij elkaar te komen. Het is moeilijker om te scheiden dan om een samenlevingsovereenkomst te tekenen. De Britten zeggen dat ze bijna alle Europese regelgeving willen overnemen na de Brexit, en slechts op een aantal punten af willen wijken. Maar juist daar zit het venijn. In de EU maakt men zich grote zorgen om het gelijk speelveld na de Brexit, maar onder het oppervlak hoor je ook de vraag 'de Britten zullen het toch niet beter hebben als ze niet meer bij onze club horen?'. Anders geformuleerd: een land dat uit de EU stapt moet daar een prijs voor betalen.
De Britten nemen het de EU kwalijk dat het dogmatisch vast houdt aan de integriteit van de interne markt, en de ondeelbaarheid van de 'vier vrijheden' (kapitaal, goederen, diensten en persoonsverkeer). Hoewel de Unie flexibel kan zijn naar zijn eigen leden – iets waar Nederland ook soms moeite mee heeft, zie de discussie over hervormingen van de Eurozone – maakt de EU geen uitzonderingsposities voor niet-lidstaten. Maar de Britten menen dat zij, omwille van economische, historische en geopolitieke redenen, recht hebben op een uitzonderingspositie.
Geen enkele EU-lidstaat is onverdeeld positief over de EU. Samenwerking binnen de Unie bestaat uit een balans van rechten en verplichtingen. Die delicate balans komt in het geding als de Britten een al te nadrukkelijke uitzonderingspositie zouden krijgen. Een niet-lidstaat kan niet betere toegangsvoorwaarden krijgen tot de Europese interne markt dan een EU-lidstaat. En dus houdt Barnier voet bij stuk.
Sommigen in de EU zijn ook klaar met de uitzonderingen die de Britten de afgelopen veertig jaar telkens hebben weten te bedingen: geen euro, geen lid van de Schengenzone, een flinke korting op de afdracht aan het EU-budget, uitzonderingen op de samenwerking tussen politie en justitie. Voor sommige landen was dit een doorn in het oog, en het draagt nu niet bij aan de bereidheid om een stapje in de richting van Londen te doen.
De Britten hadden er niet op gerekend dat de EU27 zo eensgezind zouden zijn. Ze rekenden er op dat ze verschillende lidstaten tegen elkaar uit zouden kunnen spelen. Of dat er een top zou komen waar de 27 landen met de Britten om één tafel zouden zitten. In een groep van 28 landen is het VK een van de grootste; nu zijn de machtsverhoudingen sterk in hun nadeel.
Intussen tikt de tijd door. We komen nu in een spannende fase van de onderhandelingen. Premier May flirt met 'No Deal' om daarmee haar Chequers-voorstel aantrekkelijker te maken. De EU flirt met 'No Deal' om de Britten tot concessies te dwingen. En de Brexiteers flirten met 'No Deal' omdat ze het Chequers-plan verwerpelijk vinden. Dit is gevaarlijk, want met deze houding neemt het risico van een 'No Deal' vanzelf toe. Net als het spelletje 'chicken': hoe dichter je elkaar nadert, hoe groter de kans op ongelukken.
Maar iemand zal een ruk aan het stuur moeten geven, toch?
