Deze column is oorspronkelijk verschenen in de Brexit Nieuwsbrief van VNO-NCW en MKB-Nederland.
Meer dan 600.000 Britten demonstreerden vorige week in Londen voor een tweede referendum. De burgemeester van Londen maakt zich er hard voor. En de Brexit-onderhandelingen zitten al maanden muurvast door onenigheid over de Ierse grens.
Er lijkt een logische route naar een tweede referendum. Die gaat als volgt. Stel, de onderhandelingen blokkeren en een ‘No Deal’ dreigt, of een akkoord wordt weggestemd door het Britse parlement. Dan ontbreekt de tijd om nieuwe onderhandelingen voor 29 maart af te ronden, laat staan dat de EU27 daar trek in zouden hebben. Als de Britse politiek er dus niet uit komt, waarom niet de vraag terugspelen aan het Britse volk? Een tweede referendum zou dan uitsluitsel kunnen bieden. Maar dan beginnen de problemen pas echt.
Eerst de praktische bezwaren. Kan een referendum snel genoeg gehouden worden? Het is inmiddels bijna november. Eind maart gaan de Britten uit de EU. Het Lagerhuis moet eerst de nodige wetgeving aannemen om een referendum te kunnen organiseren. Dat kost enkele maanden. In het huidige gepolariseerde Britse klimaat waarschijnlijk nog langer. Dan moet er ook campagne gevoerd kunnen worden. Wettelijk staan daar tien weken voor. Als de Britse premier in december een referendum op tafel legt, dan kan een volksraadpleging op zijn vroegst in de zomer van 2019 plaatsvinden.
Als de Britse politiek er dus niet uit komt, waarom niet de vraag terugspelen aan het Britse volk?
Dat zou betekenen dat de Europese Unie in moet stemmen met een verlenging van de artikel-50 procedure: Europa moet op de pauzeknop drukken om een referendum mogelijk te maken. Dit zou kunnen want de EU is evengoed bezorgd om de chaotische gevolgen van een No Deal. Dus waarom niet een paar maanden pauze nemen om de Britten de mogelijkheid te geven om zich uit te spreken in een referendum?
Een verlenging van een paar weken leidt niet tot grote problemen aan EU-zijde. Maar langer is lastig. In mei 2019 wordt er gestemd voor het Europees Parlement, daarna wordt ook een nieuwe Europese Commissie gevormd. Ondanks de dreigende Brexit zullen de Britten - vooralsnog volwaardig lid - ook hun Europarlementariërs moeten kiezen en mogelijk zelfs een Eurocommissaris leveren. Het vooruitzicht dat de Britten vlak daarna toch zouden vertrekken maakt dit scenario voor veel Europese hoofdsteden het vermijden waard. Belangrijker is dat de EU27 de deadline van 29 maart juist gebruiken om de Britten bij de les te houden. Door in te stemmen met een verlenging haalt de EU de voet van het gaspedaal zonder dat de eindbestemming zichtbaar is. Het risico bestaat dat hierdoor alleen maar meer ruimte wordt geboden aan de verlammende interne politieke discussie in het VK. De EU zal hier niet happig op zijn, zeker niet met alle andere problemen op de Europese agenda.
Maar stel dat de EU toch de onderhandelingen pauzeert en er wordt een referendum georganiseerd, welke vraag moet dan op het stembiljet komen te staan? Een herhaling van het eerdere referendum - Leave versus Remain - ligt niet voor de hand. Logischer zou zijn dat het akkoord dat Theresa May eventueel bereikt wordt voorgelegd. En dat de Britten de keuze krijgen tussen dat akkoord en een No Deal.
Waarom niet de keuze Remain op het biljet? Velen van de 600.000 demonstranten van afgelopen week zullen dat verwachten. Sterker nog, de hele beweging voor een tweede referendum wordt aangevoerd door een groep die hiermee hoopt de Brexit terug te kunnen draaien. Het ene referendum wordt gebruikt om het andere teniet te doen, omdat het eerdere resultaat niet beviel. Dit is een hellend vlak met grote politieke risico’s.
Voorstanders van de Brexit zullen zich bekocht voelen. De Brexiters zullen moord en brand schreeuwen. De toon zal nog verder verharden. Terecht zullen voorstanders van de Brexit zeggen dat hiermee het democratische mandaat van het eerste referendum onderuitgehaald dreigt te worden.
Het ene referendum wordt gebruikt om het andere teniet te doen, omdat het eerdere resultaat niet beviel. Dit is een hellend vlak met grote politieke risico’s.
Als een tweede referendum het resultaat van het eerste referendum weg kan poetsen, waarom niet een derde referendum, of een vierde? Ga zo maar door. Leuk of niet, er is in 2016 besloten dat de Britten uit de EU zullen treden, hoewel niet duidelijk was op welke manier. Over dat laatste kan een referendum gehouden worden, niet of de Brexit door moet gaan. Maar een referendum “No Deal versus (een variant van) Chequers” is een stuk minder aantrekkelijk voor een hoop pro-Europese Britse politici. Het is maar de vraag of het Britse parlement in zijn huidige samenstelling - bestaande uit een verdeeld Labour en een gespleten Conservatieve partij die regeert met de gedoogsteun van de pro-Brexit DUP - in staat is om überhaupt een meerderheid te krijgen voor een referendumvraag. En zo niet, dan dreigen nieuwe verkiezingen.
Nieuwe verkiezingen zijn eigenlijk per definitie nodig om het referendum mogelijk te maken. Theresa May heeft meerdere malen, in de sterkste bewoordingen, uitgesloten een tweede referendum te steunen. Om de nodige politieke ruimte te creëren moet zij eerst vallen. Maar zij heeft aangetoond over negen levens te beschikken.
Maar goed, stel dat het er toch van komt. Er wordt een tweede referendum gehouden waarbij de Britten ook kunnen kiezen om in de EU te blijven. Recente opiniepeilingen geven geen enkele garantie dat het resultaat dit keer anders zou zijn dan in 2016. Een kleine meerderheid lijkt voorstander van Remain, net als aan de vooravond van het vorige referendum. Dus dat zegt niet veel.
En als de Britten ervoor zouden kiezen om toch in de EU te blijven? Dan haalt het bedrijfsleven misschien opgelucht adem. Maar van zekerheid is dan nog geen sprake, want de discussie over Leave of Remain zal in alle hevigheid terugkomen en de Britse politiek in een wurggreep blijven houden.
Nee, een tweede referendum is een mijnenveld. Eerst moet de Brexit geleverd worden, met een zo goed mogelijke handelsovereenkomst. Daarna, stapje voor stapje, moeten we met de Britten een steeds nauwere band onderhandelen. En dan, over een aantal jaar, met een nieuwe generatie politici…wie weet?
