Oekraïne is het jaar 2024 onder Russisch vuur begonnen en niets wijst erop dat de situatie op korte termijn zal verbeteren. Nederland moet dus in ieder geval rekening houden met continuïteit van de beschermingsopdracht voor Oekraïense ontheemden in Nederland in 2024. Analyse van de factoren van invloed op migratie-, verblijf-, doormigratie- en terugkeerintenties laat bovendien zien dat een aantal kritieke ontwikkelingen potentieel impact kan hebben op de beschermingsopdracht in Nederland.
Komend jaar wordt een zwaar en onzeker jaar voor Oekraïne. Het land is op het slagveld in het defensief gedwongen, kampt met toenemende interne spanningen tussen politiek en legerleiding en betaalt een hoge menselijke en economische prijs voor de onverzettelijke strijd tegen Russische agressie. Er is sprake van een toenemend tekort aan soldaten en arbeidskrachten terwijl er nog geen zicht is op een duurzaam einde van de oorlog. In afwachting van met name de Amerikaanse presidentsverkiezingen en de relevantie van de uitslag voor verdere financiële en militaire steun, verblijft Oekraïne nu in een vrij uitzichtloze situatie.
Deze situatie werkt vervolgens ook ingewikkelde (maatschappelijke) discussies in Oekraïne zelf in de hand over de mobilisatie in relatie tot de vele ontheemden die bescherming hebben gezocht elders in Europa. Terwijl steeds meer mannen het land (proberen te) verlaten, vraagt Oekraïne heel expliciet en nadrukkelijk aan Brussel om er juist voor te zorgen dat er meer ontheemden terugkeren naar Oekraïne om het tekort aan strijd- en arbeidskrachten op te vangen. Ook in diverse opvanglanden komt de discussie over toekomst van de opvang en bescherming van Oekraïense ontheemden meer en meer op gang en wordt beleid aangepast dan wel verscherpt. Deze aanpassingen zijn enerzijds gericht op langere termijnbeleid en een focus op sociaaleconomische integratie en participatie, anderzijds op beperkingen van het voorzieningenniveau, mede door de oplopende druk op huisvesting en sociale voorzieningen.
Er ontstaat daarmee een spanningsveld tussen de individuele rechten en belangen van de ontheemden (die zoeken naar veiligheid en zekerheid), het nationale belang van Oekraïne (dat te maken heeft met een slijtageslag en de mensen nodig heeft voor economie en krijgsmacht) en tegenstrijdige belangen in de landen van opvang (die hun humanitaire opdracht willen vervullen, maar ook de druk op hun voorzieningen en begroting willen verlagen, terwijl het bedrijfsleven dankbaar gebruik maakt van goedkope arbeidskrachten om personeelstekorten aan te vullen).
Nu de RTB in beginsel nog één jaar van toepassing is, is het belangrijk om de komende maanden te gebruiken als voorbereiding op wat daarna komt. Een goede balans tussen bovengenoemde verschillende rechten en belangen vraagt om een zorgvuldige en strategische beleidsvorming. Dat betekent dat vanaf nu al het politieke debat gevoerd moet worden over het ondersteunen van vrijwillige terugkeer, over het realiseren van duurzame terugkeer, en over het toepasselijke (individuele?) toetsingskader voor bescherming waar nodig. Hoe verhoudt het individuele recht op asiel zich tot het collectieve belang van Oekraïne om ontvolking van het land te voorkomen en de oorlog te winnen? Wanneer zijn sommige regio’s van Oekraïne duurzaam veilig genoeg voor terugkeer van ontheemden? Op welke manier gaat het noodzakelijke maatwerk geleverd worden? Hoe dienen de overbelaste nationale asielsystemen in EU-lidstaten in staat te worden gesteld om individuele asielaanvragen en andersoortige verblijfsaanvragen te verwerken zonder dat ze compleet vastlopen?
Clingendael zal bijdragen aan deze discussie door twee expertseminars te organiseren over respectievelijk de situatie in verschillende regio’s van Oekraïne en de mogelijkheden voor veilige terugkeer; en over opties voor het juridische kader na afloop van de verlenging van de RTB in maart 2025. Ook zal het onderzoek naar verblijf- en terugkeerintenties van de populatie Oekraïense ontheemden in Nederland in de komende periode worden versterkt. De bevindingen van de seminars en het aanvullende onderzoek onder de Oekraïense populatie in Nederland zullen in volgende edities van deze rapportage worden verwerkt.
2024 wordt een test van het uithoudingsvermogen op alle fronten: de Oekraïense strijd tegen de Russische agressie, de noodzakelijk geachte westerse steun aan Oekraïne, de onzekerheid onder Oekraïense ontheemden, de grote aantallen Oekraïense ontheemden in buurland Duitsland, de beschermingsopdracht van Oekraïense ontheemden in Nederland tegen de achtergrond van een opvangcrisis. Tegen die achtergrond blijft periodieke monitoring van alle bovengenoemde indicatoren en versterking van het onderzoek naar verblijf- en terugkeerintenties van de populatie Oekraïense ontheemden in Nederland van groot belang voor goede, transparante en gedragen beleidsvorming rondom de opvang en bescherming van Oekraïense ontheemden in voor Nederland.