Je kunt de krant niet openslaan of de Eerste Wereldoorlog wordt nu herdacht. Dat kon ook niet uitblijven na honderd jaar. Precies een eeuw later zijn voor de hand liggende vergelijkingen mogelijk. Sommigen zeggen dat er in die eeuw genoeg is veranderd om niet weer zo’n rampzalige oorlog in te rollen, anderen zien onheilspellendere ontwikkelingen.
Is de bluf van China en Japan rond een paar rotseilanden in de Oost-Chinese Zee niet even onstuitbaar dom als het gedrag van de Europese grootmachten destijds? En zouden de huidige tegenstellingen tussen Noordwest- en Zuid-Europa in de eurozone niet jammerlijk kunnen ontsporen?
De geheele aarde
Wie de eeuw van verschil nog iets ruimer neemt (beetje korter, beetje langer) kan tot nog verrassender vergelijkingen worden verleid. Bij toeval erfde ik een jaar of vijftien geleden een schoolatlas ‘der geheele Aarde’ van R. Bos, negende verbeterde druk – vele generaties moet deze Bos ons lagereschoolkinderen hebben ingeprent hoe de grenzen in de wereld zijn getrokken.
Stoombootverbindingen en zeerooverij
Het is een ontroerend, uit elkaar vallend boekje met geaderd kartonnen kaft uit 1911. Rode stippellijnen geven stoombootverbindingen over oceanen, witte gebieden gaven woestijnen en niemandslanden aan waar niemand de baas was, enorme gebieden hadden niet alleen een andere naam, maar waren voorzien van toevoegingen tussen haakjes die aangaven dat ze tot imperia behoorden die associaties met nootmuskaat, kruidnagelen en rubberplantages oproepen. Bij sommige kusten stond ‘zeerooverij’ vermeld, en hier en daar stond een vraagteken omdat Livingstone en Stanley er elkaar bij wijze van spreken nog moesten treffen.
De kaart van de Balkan (“het Balkan-schiereiland”) kwam me verrassend actueel over. Ik zag Servië, Bosnië-Herzegowina en Montenegro langs lijnen onderscheiden die na de jaren negentig getrokken hadden kunnen zijn. Ik zie verschillende Somalilanden, afzonderlijke segmenten van wat nu Libië is, en één grenzeloos Sahelgebied dat toen ‘Fransch Soedan’ heette. Mijn verrassing groeide nog door het verhaal van mijn zwager, die juist in die jaren voor zijn werk naar Noord-Sumatra moest om er oude rijstplantages te reactiveren. Die waren onvindbaar, want inmiddels overwoekerd met oerwoud. Maar van zijn overgrootvader had hij nog koloniale kaarten van Atjeh op zolder die hem, tot verrukking van de lokale autoriteiten zelf, feilloos naar de plaatsen brachten die men zocht.
Internationale netwerksamenleving
Natuurlijk waren er ook veel verschillen. Duitsland reikt niet meer tot Koningsbergen, en het Ottomaanse Rijk houdt op voorbij ‘Constantinopel’. Maar toch moet ik af en toe nog aan de wereld van Bos denken. In de afgelopen maanden las ik dat de kans bestaat dat de oorlogen in Syrië en Irak het Midden-Oosten dreigen terug te werpen naar het einde van het ‘Turksche Rijk’, een eeuw geleden, toen grenzen werden getrokken die nu willekeurig en zinloos lijken. En ik las in de kerstvakantie het boek Old Links and New Ties, waarin David Howell de internationale netwerksamenleving beschrijft en tot de conclusie komt dat er geen netwerkstructuur ‘zó 2014’ is als het honderd jaar oude Commonwealth. Het lijkt erop dat ik beter uit de voeten kan met de Bosatlas uit 1911 dan met mijn eigen jeugdexemplaar uit 1960.
