Deze opinie werd eerder gepubliceerd door NRC Handelsblad.
De naoorlogse politieke orde van Duitsland schudt op zijn grondvesten. Zou het tijdperk-Merkel dan toch eindigen in verwarring, spektakel en met een knal en een boem? Het heeft er alle schijn van als je naar een van de laatste opiniepeilingen in Duitsland kijkt. De Groenen laten in die Forsa-peiling voor het eerst de ooit zo almachtige Union, het samenwerkingsverband tussen CDU en CSU, achter zich: 28 procent boven 21 procent. Dat is niets minder dan een politieke aardverschuiving. Als deze uitschietende peiling bewaarheid wordt, zal Duitsland in september een Groene bondskanselier krijgen, en wie weet een oppositierol voor CDU/CSU. Ongekende tijden.
Het naoorlogs politiek systeem van Duitsland steunde van oudsher op twee grote volkspartijen, de christen-democratische CDU/CSU en de sociaal-democratische SPD. Die waren de stabiliteitsankers van posttraumatisch Duitsland na de gruwelen van de 20ste eeuw. Eerst raakte de SPD in vrije val, na hardhandige bezuinigingen op de sociale zekerheid onder bondskanselier Gerhard Schröder (1998-2005).
Nu lijken de christen-democraten aan de beurt. Duitsland normaliseert naar Algemeen Europees Peil. In omringende landen was al veel eerder sprake van transformatie en fragmentatie van het naoorlogse partijstelsel. Zie België, Frankrijk of Nederland. Duitsland achtte zich lange tijd immuun voor deze trend, maar inmiddels heeft de geest van politieke onvoorspelbaarheid ook Duitsland bereikt.
Falende opvolging van Merkel
Veel heeft te maken met de volstrekt falende opvolging van Angela Merkel binnen de CDU. Kanselier Merkel had zelf voor een geruisloze kroonopvolging willen zorgen, maar haar kandidate Annegret Kramp-Karrenbauer, in de wandeling AKK, faalde jammerlijk. In haar plaats kwam een driemansgevecht, waarbij de minister-president van Noordrijn-Westfalen, Armin Laschet, als winnaar uit de bus kwam.
Na verloren deelstaatverkiezingen, wankel coronacrisis-management en corruptieschandalen, raakte de CDU steeds meer onder druk. Zo ook de nieuw aangetreden partijvoorzitter Laschet. Zou deze olijke, doch wat lichtgewichte verbinder wel de winnende kanselierskandidaat zijn in het post-Merkel vacuüm? Daaraan twijfelden steeds meer Duitsers getuige de opiniepeilingen. Meer kansen werden toegedicht aan de stoer-charismatische voorzitter van de kleinere Beierse zusterpartij, CSU, Markus Söder.
Conform de wetten van de stemmingsdemocratie – de druk van opiniepeilingen, media en beeldvorming – ontstond een nieuw titanengevecht tussen Laschet en Söder. Die laatste wist weliswaar veel steun te mobiliseren, ook binnen de CDU, maar moest in een nachtelijke partijbestuursvergadering uiteindelijk toch het hoofd buigen voor Laschet. Partijdiscipline werd verkozen boven electorale kansen. Dat zou de Union nog wel eens kunnen opbreken.
Want de ‘machtspaniek’ uitstralende CDU/CSU moet nu het lange verkiezingsjaar in met een verwonde kanselierskandidaat waar velen niet echt vertrouwen in hebben. De eerste tekenen wijzen op een vrije val van CDU/CSU in de peilingen, en een gelijktijdige opmars van de Groenen.
Die bleken wel in staat professioneel en conflictloos een langdurige leiderschapskwestie op te lossen. Zij schoven Annalena Baerbock (40) naar voren als Groene kanselierskandidaat. Zij is de ‘Sigrid Kaag’ van de Duitse politiek en streeft naar ‘nieuw leiderschap’ en een nieuwe politieke cultuur in Duitsland.
Baerbock zou heel ver kunnen komen in de verkiezingscampagne die nu eigenlijk al volop is losgebarsten. In Duitsland heerst een Aufbruchstimmung, een roep om modernisering en verandering na het lange tijdperk-Merkel. De Groenen zijn bij uitstek de dragers van deze verandering.
Ooit begonnen als buitenparlementaire actiebeweging van fundi’s en realo’s – anti-establishment, anti-systeem –, hebben de Groenen zich de afgelopen decennia getransformeerd tot een idealistisch-burgerlijke partij. Een partij van en voor welvarende hoogopgeleiden, met klimaat en digitalisering als belangrijkste thema’s. De Groenen zijn de stem van het moderne grootstedelijke Duitsland tegen het wat traditionele, ouderwetse stemgeluid van de oude volkspartijen CDU en SPD.
Slag om het midden
Anders dan omringende landen, heeft Duitsland minder last van een tsunami aan kleine politieke partijen. Er bestaat een forse kiesdrempel om de Bondsdag in te komen. Ook heerst er minder ‘populisme-kramp’ bij de gevestigde politiek. De flanken in Duitsland zijn ‘giftiger’ dan elders. De rechts-radicale AfD, met zijn bruine neonazi-connecties, is voornamelijk een Oost-Duits verschijnsel en staat zelfs onder toezicht van de inlichtingendiensten. Ook Die Linke heeft zijn wortels in de voormalige DDR.
Anders dan in Frankrijk, waar president Macron en Marine Le Pen elkaar in de peilingen in evenwicht houden, doet een dergelijke gepolariseerde confrontatie tussen gevestigde politiek en rechtspopulisme zich in Duitsland minder voor. Daar ontbrandt de slag om het politieke midden. Dat wordt, naar het zich laat aanzien, een strijd tussen Laschet en Baerbock. De Duitse media zullen daar een spectaculaire paardenrace van maken, die de andere partijen als SPD en FDP zal leegzuigen.
Niet uitgesloten is dat ook Duitsland, net als Nederland en België, in complexe regeringsformaties zal terechtkomen. Helemaal als de Groenen groter zouden worden dan CDU/CSU. Dan ligt een regering van CDU/CSU met de Groenen niet voor de hand, en komen een ‘Stoplicht-coalitie’ van Groen, Rood en Geel (FDP) in beeld, of zelfs een Groen-Rood-Rood-coalitie (SPD en die Linke). Grote vraag is of de naoorlogse politieke orde vervangen zal worden door een meer gepolariseerde samenleving en een minder egalitaire Duitse sociale markteconomie. Dit alles kan grote interne politieke instabiliteit in Duitsland veroorzaken, wat slecht nieuws is voor de geopolitieke kracht van de Europese Unie in een steeds rauwere wereldorde.
Het is nog veel te vroeg om al de taptoe voor de CDU/CSU te blazen. Tot aan de Bondsdagverkiezingen in september is nog van alles mogelijk. De Groenen hebben vaker hoog in de peilingen gestaan. En onderschat nooit machtsmachine CDU, noch overlevingskunstenaar (en Nederland-kenner) Armin Laschet, die vaak uit benarde posities als winnaar naar voren kwam.
Nederland moet er hoe dan ook rekening mee houden dat er een andere wind uit post-Merkel Duitsland zal waaien.
Volg @ReneCuperus op Twitter.
