- De voor-en nadelen van dit soort referenda die mogelijk zijn gemaakt door de inwerkingtreding van de nieuwe Wet raadgevend referendum per 1 juli 2015; dit debat is medebepalend voor de motivatie van burgers om wel of niet te gaan stemmen op 6 april.
- De voor- en nadelen van de Associatieovereenkomst als zodanig: voor de EU, voor Nederland en voor Oekraïne. Dit debat is vooral bepalend voor een ja- of nee-stem bij het referendum.
In dit artikel gaat het vooral om een inventarisatie van de belangrijkste voor- en tegenargumenten bij dit laatstgenoemde debat en de posities die politieke partijen en maatschappelijke organisaties hierbij innemen.
Zie de mattermap over het debat.
Belangrijkste argumenten TEGEN de Associatieovereenkomst
- Associatie met Oekraïne leidt tot grotere instabiliteit en een regelrecht conflict met Rusland, dat voormalige lidstaten van de Sovjet-Unie beschouwt als behorend tot zijn speciale invloedssfeer, waar EU en NAVO niets te zoeken hebben.
- Meer vrijhandel komt hooguit multinationals ten goede en leidt verder tot import van corruptie en bedreiging van Europese standaarden op bijvoorbeeld het gebied van voedselveiligheid (en dierenwelzijn). Bovendien kunnen Oekraïners straks massaal hier naartoe komen, wanneer een faillissement van dit land dreigt.
- De EU heeft van buiten marginale invloed op verandering van corruptie en bevordering van de rechtsstaat en democratie in Oekraïne. De betrokkenheid van de EU kan veel geld gaan kosten, wat alleen maar aan de corrupte elite van oligarchen ten goede komt.
- Via deze Associatieovereenkomst wordt Oekraïne via de achterdeur de EU ingerommeld en komt een (onwenselijk) EU-lidmaatschap in zicht.
Drie partijen stemden in beide Kamers tegen de Associatieovereenkomst: de Partij voor de Vrijheid (PVV), de Socialistische Partij (SP) en de Partij voor de Dieren. Vooral de SP voert momenteel met burgerorganisaties Geen Stijl/Geen Peil, Burgercomité EU en Thierry Baudet’s Forum voor Democratie actief campagne tegen de overeenkomst.
PVV
De PVV heeft in een debat de volgende drie nadelen genoemd:
- Verdringing op de arbeidsmarkt door nog meer arbeidsmigranten.
- Onze verzorgingsstaat komt nog zwaarder onder druk te staan.
- Er zal een nog grotere transfer komen van onze verdiende welvaart en van ons welzijn naar de randen van Europa.
SP
De SP plaatst de Associatieovereenkomst in het perspectief van een te snel integrerende unie. Veel burgers zouden de EU volgens de partij "te dwingend" vinden. "Maar in plaats van een stapje terug te nemen en te kijken naar waar de reële situatie om vraagt, kiest men in Brussel onverschrokken de vlucht vooruit op cruciale thema’s. Ik noem de voltooiing van de monetaire unie, TTIP, en het associatieverdrag met Oekraïne. [..] Herstel van de democratische rechtsstaat in Oekraïne is wat ons betreft noodzakelijk voordat verdergaande samenwerking een serieuze optie is." Ook waarschuwt met name Harry van Bommel voor een grotere instabiliteit en een verharding van de confrontatie met Rusland door een nauwere relatie van de EU met Oekraïne.
De Partij voor de Dieren
De Partij voor de Dieren komt op voor dierenwelzijn en kijkt naar de prestaties van Oekraïne op dit gebied, en wat de EU daaraan zou kunnen verbeteren. "Oekraïne lapt structureel mensenrechten, dierenwelzijn en milieuregels aan zijn laars bij de productie van goederen", schrijft de partij. "Door Oekraïense producten toe te laten, maakt Europa zich dus mede schuldig aan schending van mensen- en dierenrechten. Daarnaast worden Europese agrariërs de dupe van dit verdrag. Zij werken wél met bepaalde basisregels en krijgen te maken met oneerlijke concurrentie van Oekraïense producten die maar met één focus gemaakt zijn: een zo laag mogelijke prijs, ten koste van wat dan ook."
GeenStijl/GeenPeil
De website GeenStijl.nl is met 230.000 bezoekers per dag één van de tien best bezochte actualiteitensites van Nederland (eigen opgave) en bestrijdt politiek correct en/of hypocriet gedrag. Veel gevestigde partijen in de politiek en maatschappij vrezen de onthullingen en grappen van de redactie en haar reaguurders. "Het was toch 'maar een handelsverdrag'?", schreef Bart Nijman in februari 2016 in een terugblik op de reacties op het referendum-initiatief. "Nee, weten we ondertussen, het is veel meer dan dat. Het is een strijd tussen idealisten en realisten, tussen burgers en bestuur, en tussen macht minnende mainstream media en het gezonde Hollandse boerenverstand dat door die politieke propaganda heen prikt." GeenPeil is een hieruit voortgevloeid initiatief dat met steun van de hierna genoemde organisaties Burgercomité EU en Forum voor Democratie heeft geleid tot het referendum op 6 april.
Burgercomité EU
Ook het Burgercomité EU presenteert zich als beweging tegen de macht, in dit geval zoals die is gevestigd in het parlement. Op 21 januari 2014 probeerde het comité de Tweede Kamer te bewegen een referendum uit te schrijven bij een volgende bevoegdheidsoverdracht aan de EU. "Het resultaat van het debat was voor ons zeer teleurstellend. Nederlanders worden door hun eigen politici klaarblijkelijk niet geacht mee te besluiten over de fundamentele keuzes waarvoor Nederland, in Europa en in de wereld, nu staat" schreven ze na afloop. De Wet raadgevend referendum van 2015 gaf het comité de mogelijkheid alsnog een referendum te houden. Met het advies om tegen de Associatieovereenkomst te stemmen: "Wij zijn niet tegen hulp, niet tegen samenwerking. Maar zonder verplichtingen op politiek, financieel en militair gebied." Ook zou volgens het comité "de democratische invloed van Oekraïense burgers door de verplichte invoering van wetgeving nagenoeg tot nul worden gereduceerd".
Forum voor Democratie
Forum voor Democratie noemt zichzelf een euro-realistische denktank en is gecentreerd rond de schrijver, jurist en opiniemaker Thierry Baudet. Net als Burgercomité EU wijst ook het forum erop dat het verdrag "niet alleen slecht is voor Nederland, maar ook voor Oekraïne. Het verdrag drijft een wig in het land - het is een splijtzwam, een bron van conflict." Baudet voegt daar elders aan toe: "Wie moet straks het bonnetje betalen als het land, vanwege de verslechterde relaties met Rusland, in totale economische en energiecrisis terechtkomt? Wij."
Belangrijkste argumenten VOOR een Associatieovereenkomst
- Associatie met Oekraïne draagt bij tot meer stabiliteit door in dit land welvaart en hervormingen te stimuleren; ook Rusland zou daarvan kunnen profiteren.
- Associatie draagt bij tot vrijhandel en is daarmee ook gunstig voor Nederland, dat zijn geld grotendeels in het buitenland verdient. De landbouw-, maar ook de hightech-sector (waaronder ICT) bieden goede kansen voor Nederlands bedrijfsleven.
- De door de EU geëiste hervormingen dragen bij aan een democratische rechtsstaat in Oekraïne, een betere bestrijding van de corruptie en bevordering van mensenrechten (incl. LGBT-rechten).
- Visumliberalisatie is aan strikte voorwaarden onderworpen; Oekraïeners kunnen straks hooguit gemakkelijker als toerist naar Nederland komen.
- De overeenkomst gaat de Nederlandse burger niets meer kosten; de EU ondersteunt Oekraïne vanuit het bestaande budget: geen extra geld en onder strikte voorwaarden (dat laatste geldt ook voor steun door het IMF).
- EU-lidmaatschap is in het geheel niet aan de orde.
In eerdere instantie werd ratificatie van de Associatieovereenkomst door een overgrote meerderheid in zowel Tweede als Eerste Kamer goedgekeurd. Slechts de PVV, de SP en de Partij voor de Dieren (en in de Tweede Kamer de groep Bontes/Van Klaveren) waren tegen. Naar aanleiding van het referendum hierover heeft de regering aangegeven dat zij bij een nee-stem de goedkeuringswet opnieuw zal voorleggen aan het parlement. Het is dan in eerste instantie aan de politieke partijen om te bepalen of zij in het referendumdebat en de uitslag van 6 april aanleiding zien om hun standpunt te wijzigen en ratificatie alsnog tegen te houden.
De regering (VVD-PvdA)
Het kabinet van VVD en PvdA voert zelf geen actieve campagne in de aanloop naar het referendum. Wel zullen diverse bewindslieden in de aanloop naar het referendum nogmaals duidelijk maken waarom de regering indertijd deze overeenkomst mede heeft ondertekend en waarom deze in haar ogen goed is voor Nederland en de EU.
"Door de samenwerkingsovereenkomst krijgt Nederland betere toegang tot de Oekraïense markt", schrijft de regering op rijksoverheid.nl. "Deze markt biedt veel mogelijkheden voor bijvoorbeeld onze boeren en de transportsector. Met 45 miljoen consumenten is het land ook een steeds interessantere markt voor onze bedrijven. Oekraïne wordt met dit akkoord geen lid van de EU en het akkoord is ook geen voorportaal voor lidmaatschap. Oekraïne werkt ook aan een groot aantal hervormingen. Zo wil het een welvarende, stabiele rechtsstaat met een moderne economie worden. De afspraken in dit samenwerkingsakkoord helpen hen daarbij. Het is het fundament onder de hervormingen van Oekraïne die de regering moet doorvoeren. Met dit akkoord spreken de EU en Nederland af Oekraïne bij de les te houden. En aan te moedigen de economische en politieke hervormingen door te zetten."
VVD en PvdA
Regeringspartijen VVD en PvdA zijn beide voorstander van de associatieovereenkomst. "Dit is een vrijhandelsverdrag, mét een verzekeringspolis", zegt Han ten Broeke van de VVD. "Als we tegen stemmen zal een groot deel van de vrijhandel er alsnog komen, maar dan zonder de verzekeringspolis. Als we voor stemmen krijgen we beide, met als bijkomend voordeel dat we de randen van de EU weer een beetje verder helpen stabiliseren." De PvdA noemt de overeenkomst "goed voor Nederland": "Omdat een veilig en democratisch Oekraïne in het belang is van onze vrede. Omdat wij Poetin niet willen belonen voor zijn pogingen om dit verdrag te dwarsbomen en Oekraïne te verdelen. En omdat werknemers en bedrijven profiteren van handel zonder bureaucratische belemmeringen." In de campagne laten tot nu toe vooral de PvdA en de aan haar gelieerde Foundation Max van der Stoel van zich horen. Oud-PvdA-voorzitter Van Hulten is een van de prominenten in de ja-campagne van de hieronder verder beschreven organisatie Stem voor Nederland.
D66
D66 is een uitgesproken pro-Europese partij. In de referendumcampagne is dat al niet anders: "D66 is groot voorstander van samenwerking met Oekraïne", schrijft de partij. "Het is goed voor de handel en het brengt meer economische en politieke stabiliteit aan de Europese buitengrenzen. Samenwerking met Oekraïne is ook belangrijk voor de mensen in het land zelf. Stevige afspraken over de aanpak van corruptie, betere bescherming van mensenrechten en het versterken van de democratie geven Oekraïners zicht op een betere toekomst. D66 is tegen een EU-lidmaatschap van Oekraïne, het land is daar nog lang niet klaar voor." D66 voert een zeer actieve ja-campagne, waarbij partijleider Alexander Pechtold recent ook Kiev bezocht.
CDA
Anders dan D66 is het CDA altijd tegen referenda geweest. Toch vindt het dat de uitslag moet worden gerespecteerd. Het voert campagne voor de Associatieovereenkomst. "Die zorgt voor een goede samenwerking, juist waar lidmaatschap geen optie is. Het is een belangrijk middel om de handel met Oekraïne te stimuleren. Ook helpt de EU het land bij het bestrijden van corruptie en het opbouwen van een stabiele rechtsstaat. Op deze manier kan rust aan die EU-buitengrens worden opgebouwd en gewaarborgd."
GroenLinks
GroenLinks noemt de Associatieovereenkomst eveneens een "vreedzame manier om Oekraïne te ondersteunen op het pad van welvaart, mensenrechten en democratie". "Het zorgt ervoor dat we nauwer gaan samenwerken op allerlei terreinen. Hiermee helpt het akkoord Oekraïne om armoede, corruptie en rechteloosheid te bestrijden. Het wordt ook eenvoudiger en goedkoper voor bedrijven om producten te importeren uit en exporteren naar Oekraïne. Samenwerken is daarmee goed voor hun én voor onze welvaart." Een aantal vertegenwoordigers van GroenLinks neemt deel aan de ja-campagne van Stem voor Nederland.
ChristenUnie
De ChristenUnie vindt het belangrijk dat er goede betrekkingen zijn met buurlanden die grenzen aan de EU. Niet alleen zou dit goed zijn voor de Nederlandse export, ook zou het kansen bieden voor ondersteuning op het gebied van bijvoorbeeld mensenrechten- en anticorruptiebeleid. "Tegelijkertijd blijft het wat de ChristenUnie betreft aan de landen binnen de EU zelf welk visumbeleid ze voor Oekraïne vaststellen. Wel zijn we tegenstander van toetreding van Oekraïne tot de EU, maar het associatieverdrag gaat hier niet over."
Stem voor Nederland
De voornaamste bredere maatschappelijke organisatie die campagne voert voor een ja-stem bij het referendum is Stem voor Nederland. Daarin hebben de conservatieve opiniemaker Joshua Livestro en enkele prominente politici uit PvdA en GroenLinks elkaar gevonden. Livestro is "zonder aarzeling" voor het verdrag, schrijft hij. "Wij zijn overtuigd voorstander van dit verdrag, omdat het bijdraagt aan stabiliteit aan onze buitengrenzen, nieuwe kansen voor ons bedrijfsleven, en het bevorderen van mensenrechten. Met dit verdrag zet Oekraïne een stap vooruit. Dat is ook in ons belang."
Financiële ondersteuning kreeg deze organisatie ondermeer van de Soros Foundation en (in de voorbereidende fase) ook van VNO-NCW.
VNO-NCW
De werkgeversorganisatie VNO-NCW denkt dat "het Associatieakkoord tussen de EU en Oekraïne kan bijdragen aan grotere stabiliteit in Oekraïne en biedt de EU en Oekraïne ook vanuit economisch oogpunt perspectief".