Moge al die referenda in de vuilnisbak eindigen

De uitslag van het referendum in Colombia toont wederom: referenda helpen nuances en spelregels om zeep. Straks stemmen we nog voor kernoorlogen of kruistochten.

Ik ben heel tevreden met de uitslag van het Colombiaanse referendum. Het onverwachte nee tegen het vredesakkoord met de FARC is natuurlijk een aanfluiting, maar als wake-up call tegen het gebruik van de volksstem als zogenaamd democratisch verrijkingsmiddel is het manna uit de hemel. Of ze nou plebisciet of agora heten doet er even niet toe, en of ze nou raadplegend of bindend zijn laat me ook even koud, alle discussies over de waarde van het referendum eindigden tot nu toe in een onbeslist gehakketak. Ik begrijp het verlangen naar direct(-ere) democratie, maar de conclusie is nu toch wel duidelijk: een uitslag als deze is wat mij betreft een triest maar nuttig empirisch breekijzer in die eindeloze r-discussie. Niet doen.

We hebben van het Oekraïnereferendum in ons land geleerd dat het middel aantrekkelijk is voor charlatans die iets kleins en onbegrijpelijks (associatieakkoord) aangrijpen om iets groots en begrijpelijks (Nederland is deel van Europa) te vergiftigen. In naam van de democratie, ook al was de opkomst bedroevend. We hebben van het Brexit-referendum geleerd dat politici (die valselijk beweerden dat de Britse bijdrage aan Brussel 350 miljoen pond bedraagt en dat die nu aan de Britse National Health Service zal worden teruggegeven) de uitslag met leugens kunnen kapen. We hebben van het Griekse bail out-referendum over de euro in 2015 geleerd dat de Grieken in een week voor het blok werden gezet en na afloop (61% nee) perplex waren van hun eigen uitslag en amper wisten waartegen ze gestemd hadden (fiscale strengheid? Dijsselbloem? Angela Merkel met een snor? De ingewikkelde vraagformulering op het stembiljet? De euro? De EU?). We hebben van een genderreferendum op de Bahama-eilanden over ‘gelijke behandeling’ geleerd dat kiezers ongelukkige vergissingen maken. Ze dachten dat gendergelijkheid inhield dat het homohuwelijk werd gelegaliseerd en het conservatieve eiland stemde op 7 juni tegen. We hebben van het Hongaarse referendum over de Europese toewijzing van asielzoekers aan dat land (‘als het nationale parlement dat niet wil’) geleerd dat de vraagstelling gemakkelijk te manipuleren is, en dat de ongeldigheid van de uitkomst door te lage opkomst geen enkel beletsel is voor een dwingeland als Orban om van een overwinning voor de resterende 99% te spreken en zijn zin door te drijven. We hebben van het Krim-referendum in 2014 geleerd dat een autocraat het middel van de volksstemming niet als legitimatie vooraf, maar des te gemakkelijker als rechtvaardiging achteraf voor illegale daden kan gebruiken. De witwas-functie werd eerder al toegepast door Hitler in 1934, toen hij zichzelf tot Führer uitriep. En minder erg, maar toch, door Charles de Gaulle toen hij in 1958 per referendum de Vijfde Republiek na een halve staatsgreep forceerde.

Zo kan ik nog wel een tijdje doorgaan en u, lezer, kunt vast wel onnoemelijk veel tegenvoorbeelden bedenken, maar de kern van de zaak lijkt me dat een referendum te vaak een dubieus instrument is geweest om de geschiedenis een beetje te drogeren waar nuance en afgesproken spelregels het alternatief waren. Nu is per referendum (opkomst 37%, winstmarge 0,2%) een vredesakkoord in Colombia afgewezen, na een burgeroorlog die 52 jaar duurde en een kwart miljoen doden heeft gekost. Misschien stemmen we binnen tien jaar voor een atoomoorlog tegen IS of het hervatten van de kruistochten.

Referendumdeskundige Matt Qvortrup schrijft de moderne referendumziekte toe aan de internetmaatschapij, waarin naar analogie van het kopen van individuele krantenartikelen en muziek de kiezer ook geen politieke packagedeals meer ‘koopt’, maar over alles apart wil beslissen. De verblendeling van het politieke bedrijf. Wat de één de redding van de journalistiek noemt, noemt de ander de redding van de democratie.
Niet doen. En Santos, volhouden.