Door de Krimcrisis zijn de geopolitieke spanningen toegenomen en is de Koude Oorlog retoriek weer van stal gehaald. Is realpolitik nu definitief terug op het Europese continent of kan de EU laten zien dat internationale instituties, diplomatie en economisch beleid geopolitiek machtsdenken de baas kunnen zijn?
Onder Poetin heeft Rusland gewerkt aan het (deels) terugdraaien van het verlies van de Koude Oorlog. Dit begon met het legeren van troepen in de afvallige Moldavische provincie Transnistrië en werd concreet toen in 2008 Zuid-Ossetitië en Abchazië bij Rusland werden getrokken. De ervaringen van 2008, de verzwakte Europese legers, de financieel-economische crisis, de verdeeldheid en het gebrek aan strategische visie binnen de EU hebben Poetin ervan overtuigd dat hij ook nu wegkomt met zijn acties. De Westerse reactie is zoals hij had ingecalculeerd: achtereenvolgens verbazing, verontwaardiging en – ondanks de sancties – verdeeldheid. Poetin kan doorgaan met het versneld creëren van voldongen feiten; de Krim is verloren voor de Oekraïne en het Westen en er is een duidelijke scheidslijn zichtbaar tussen Oost-Europa (dat harder wil optreden) en West-Europa (dat voorzichtiger is en de economische belangen scherpt in de gaten houdt).
“Volgens mij heeft Poetin zijn grip op de werkelijkheid nu echt verloren. Volgens mij leeft die man in een andere wereld”, zo klonken de woorden van Angela Merkel in een gesprek met president Obama. Zij doelt hiermee op het feit dat Poetin lak heeft aan internationale verdragen en gebruiken en kiest voor brute machtsmiddelen, zoals het inpikken van landen. Dit in tegenstelling tot het ‘beschaafde’, diplomatiek en democratisch handelen van het Westen. Maar heeft Merkel gelijk? Heeft Poetin zijn grip op de werkelijkheid verloren en leeft hij in een alternatieve wereld? Of leven beide leiders in dezelfde wereld, maar lopen hun visies gewoon dusdanig uiteen dat zij het ervaren als twee werelden?
Merkel verwacht van Poetin dat hij zich aan de overeengekomen regels van het internationale spel houdt, maar Poetin heeft besloten dat hij een ander spel speelt, op een ander bord, met andere regels. Daarmee heeft Poetin zijn wereld opgedrongen aan de rest. De anderen kunnen dan wel hun ogen dichtdoen en hun vingers in hun oren stoppen, maar dat verandert niets aan de huidige situatie. Zolang er geen scheidsrechter is die maatregelen kan en wil nemen, heeft Poetin vrijspel. Overigens moeten we niet vergeten dat het Westen ook geregeld lak heeft gehad aan internationale verdragen, denk aan Kosovo en Irak). De tot nu toe opgelegde sancties zullen Poetin in elk geval niet bewegen richting een aftocht van het realpolitik-schaakbord ten faveure van het liberale bord. Om in de termen van Joseph Nye Jr te spreken, Poetin schaakt nu vooral op het bovenste militaire bord, terwijl de EU eigenlijk het liefste alleen wil schaken op de twee andere borden, het economische en het transnationale.
Poetin handelt alsof hij in een zero-sum game wereld leeft, terwijl Europa naar buiten kijkt door een postmoderne bril waardoor bezien de wereld minder gedreven wordt door geopolitiek en meer door samenwerking, wederzijdse afhankelijkheid en internationale instituties. Die bril wordt nu door Rusland afgeslagen. Rusland heeft realpolitik weer op de kaart gezet: machtsdenken overheerst juridische overwegingen en morele bezwaren. Hierboven op komt nog een flinke dosis gekrenkte trots. Niet voor niets spreekt Poetin geregeld in warme termen over de voormalig Sovjet-Unie, en noemde hij het uiteenvallen van de USSR de grootste geopolitieke tragedie van de 20e eeuw.
Poetin en Merkel leven niet in verschillende werelden, ze leven op dezelfde planeet waar spelers verschillende geopolitieke, diplomatieke, economische en juridische spellen spelen. Soms hebben zij het idee dat ze apart van elkaar op verschillende borden kunnen spelen, maar de harde realiteit roept ze dan weer bij de les. Poetin gokt dat de EU-leiders de sprong naar het hoogste, militaire, schaakbord niet durven te maken. Echter, als hij zijn hand overspeelt, kan de EU gedwongen worden tot het spelen van de hard power kaart.” Tegelijkertijd is Poetin niet immuun voor economische aanvallen, aangezien de oligarchen in zijn nek zullen hijgen bij te grote economische schade.
Het gecompliceerde speelbord maakt dat de uitkomst van de crisis moeilijk voorspelbaar is. Toch is een aantal zaken vrij zeker. Ten eerste, de Russische annexatie van de Krim is een fait accompli. Ten tweede, de rust in de Oekraïne zal niet snel terugkeren gezien de stationering van Russische troepen op de Krim en langs de grenzen, de pogingen van Moskou om de Oekraïne te verdelen, de interne politieke verdeeldheid van de Oekraïne en de discutabele elementen bij de huidige machthebbers, de verkiezingen in mei en de zeer penibele financieel-economische situatie. Een derde punt is de opleving van de discussie over defensie-uitgaven en Europese militaire samenwerking. De NAVO krijgt hernieuwde relevantie en de euro en de EU worden aantrekkelijker voor landen in Centraal- en Oost-Europa als bescherming tegen Russische inmenging. Tot slot, zal het moeilijk blijven voor de EU om een vuist te maken tegen Rusland gezien uiteenlopende belangen.
De kans dat de situatie helemaal uit de hand loopt blijft aanwezig. Twee factoren zijn debet aan dit risico. Ten eerste staan Oekraïense en Russische troepen soms bijna letterlijk met de neuzen tegen elkaar. Er hoeft maar een miscalculatie, miscommunicatie of provocatie plaats te vinden en het wapengekletter begint. Ten tweede zijn beide kampen het bij voorbaat oneens met ieder compromis.
Vooralsnog is de kans groter dat de crisis zich voortsleept. Poetin heeft de eerste slag gewonnen ook al mogen we hem geen briljant strateeg noemen aangezien hij bij eerdere pogingen om de Oekraïne binnen zijn invloedssfeer te trekken faalde. Maar de EU en de VS trekken de portemonnee en zullen de rest van het land waarschijnlijk niet door hun handen laten glippen.
Natuurlijk komt deze gespannen situatie de rust op het Europese continent niet ten goede. Dit kan twee kanten opgaan: of de Europese verdeeldheid komt nog meer dan voorheen in het volle daglicht te staan óf de Europese landen zijn hardhandig met hun neus op de feiten gedrukt en gaan nauwer samenwerken. Zoals de directeur van de Atlantic Council zegt: “Europe is waking up. But many are tempted to hit the snooze button just one more time.” Als de EU nu ook weer wegdommelt, kan de volgende keer dat de wekker gaat, de EU wel eens met een Russisch schaakmat geconfronteerd worden.