Hoe China tussen de geopolitieke puinhopen aanstuurt op een nieuwe wereldorde

“Misschien moet Europa zich eens afvragen of het wellicht verstandig zou zijn om zich aan te sluiten bij een organisatie als BRICS?”

China roept op tot vrede en wil best bemiddelen tussen partijen in het Midden-Oosten conflict maar echt ingrijpen doet Beijing niet. Dat is een slimme strategie. Nu het Westen in rap tempo zijn morele gezag verliest door zijn onvoorwaardelijke steun aan Israël -dat strijdt tegen de terreurorganisatie Hamas met tienduizenden dode Palestijnse burgers tot gevolg-, raken steeds meer landen gecharmeerd van de droom van Beijing voor een nieuwe, multipolaire wereldorde. Daarin is de hegemonie van het westen verleden tijd en zijn liberalisme en democratie niet langer heilig. 

Maar schijn bedriegt. Beijing lijkt zich tamelijk op de vlakte te houden in het Midden-Oosten, toch blijkt er wel degelijk een strategie te zijn die veel verder reikt dan de regio. Hoe ziet die eruit? 

‘China wil een vriendelijk gezicht tonen en goede relaties onderhouden met alle landen in het Midden-Oosten en claimt zich niet te bemoeien met andere beschavingen en andere politieke stelsels. China wil geen medeverantwoordelijk dragen voor wat er in die landen gebeurt’, aldus Ties Dams, geopolitiek expert en Chinakenner en verbonden aan Instituut Clingendael en de Universiteit Leiden. 

‘Beijing leunt op dit moment rustig achterover en ziet het hoe het Westen op allerlei manieren diep in de problemen komt en ook hoe de Europese en Amerikaanse samenlevingen polariseren over het conflict tussen Israël en Hamas. Ondertussen werkt China met succes verder aan zijn ideaal. Een post-westerse, multipolaire wereldorde.’ 

Beijing wil wel een diplomatieke rol spelen in het Midden-Oosten.Vorig jaar kwam het mede door bemiddeling van Beijing tot een toenadering tussen aartsvijanden Iran en Saoedi-Arabië. En nu roept Beijing herhaaldelijk op tot een staakt het vuren in Gaza en terugkeer van de rust in de Rode Zee. Daar vallen pro-Palestijnse Houthi rebellen - bondgenoten van Iran - voortdurend vrachtschepen aan. 
Washington verzocht Beijing – dat sterke relaties onderhoudt met Iran - druk uit te oefenen op de machthebbers in Teheran om de Houthi’s terug te fluiten. Volgens Iraanse bronnen heeft Beijing de Iraanse overheid inderdaad daarom verzocht, maar hoeveel druk daadwerkelijk is uitgeoefend, is onduidelijk. 

Daardoor lijkt de diplomatieke invloed en macht van China in de regio vrij beperkt. Dams: ‘Vanuit een Amerikaans begrip van macht klopt het dat China niet het soort invloed heeft over bijvoorbeeld Iran als men zou hopen.’

‘China heeft geen vat op de Houti’s maar Amerika heeft dat ook niet. Amerika is juist afhankelijk van China hierin omdat China wel banden onderhoudt met Iran, en Amerika niet. China heeft net als Amerika baat bij doorgang door de Rode Zee. Maar omdat Beijing zich onthoudt van militaire steun aan Israël worden er alleen Westerse vrachtschepen aangevallen in de Rode Zee en blijven Chinese vrachtschepen buiten schot. Ook dat is slimme politiek.’

Hoe ziet China die post-westerse wereld waar het land zo naar verlangt? 

Dams: ‘Beijing streeft naar een multipolaire wereldorde waarin landen zich weinig bemoeien met de interne politiek van andere landen, waarin sceptisch wordt gedacht over 'universele waarden' en Amerika slechts een van de spelers is.’ 

‘Democratie en liberalisme zijn in die wereld niet langer een universeel ideaal maar gelden als norm nog maar in bepaalde delen van de wereld. De liberale wereldorde wordt een regionale orde.’

‘Bovendien is er in die nieuwe, multipolaire wereldorde niets mis met een autocratische staatsvorm en worden de regels vooral bepaald door China en zijn partners.’

China wil in die post-westerse wereldorde wel een leidende rol spelen maar vooral niet worden meegesleurd in allerlei conflicten? 

Dams: ‘Beijing is ervan overtuigd dat Amerika ten onder zal gaan aan de tegenstelling tussen de waanzinnige militaire, diplomatieke en morele verantwoordelijkheden die het land heeft in de wereld en de zorg voor het eigen volk.’

‘China streeft dan ook niet de hegemonie na die de Verenigde Staten  ooit hadden, maar heeft een andere agenda. Beijing wil vooral in Zuidoost-Azië een militaire grootmacht zijn, in andere delen van de wereld vooral economische invloed hebben en landen een alternatief bieden voor de VS.’ 

Waarom zet Xi zich zo af tegen de westerse wereldorde waar China ook van heeft geprofiteerd, alleen al vanwege lidmaatschap van de Wereldhandel organisatie (WTO)? 

De liberale internationale orde is in de ogen van Xi gebaseerd op arrogante Westerse normen zoals democratie als de ideale staatsvorm. Die normen zijn eerst in veel landen doorgedrukt onder de supervisie van de Westerse koloniale machten en daarna - met harde hand - door de Amerikanen. Ze hebben vooral gunstig uitgepakt voor de VS en rijke, kapitalistische landen. Maar nu kan China die orde ook beïnvloeden, veranderen en naar zijn hand zetten. Het hoeft dus niet bij het grof vuil – eerder gerecycled. 

China werkt aan die post-westerse wereldorde door tegelijkertijd te schaken op verschillende borden. Hoe wordt dat spel gespeeld?

Zet 1. China stelt zich op als voortrekker binnen de Shanghai Cooperation Organization (SCO) - waarin de thema’s veiligheid en politiek centraal staan. Aangesloten zijn Rusland, Kazachstan, Kirgizië, Tadjikistan, Oezbekistan, India, Pakistan en Iran. Belarus zit in de wachtruimte. 
Daarnaast is China belangrijk binnen BRICS. Dit samenwerkingsverband bestond aanvankelijk uit de ‘opkomende economieën’ Brazilië, Rusland, India, China en Zuid-Afrika. Inmiddels zijn ook Iran, Egypte, Saoedi-Arabië, de Verenigde Arabische Emiraten, Argentinië en Ethiopië lid.

BRICS is naast een overlegorgaan ook gericht op economische samenwerking. Zo heeft de organisatie een eigen bank: de New Development Bank die financiële steun verleent aan ontwikkelingslanden, vooral nu veel economieën zware klappen hebben gekregen door de corona-epidemie en de oorlog in Oekraïne. 

De SCO en BRICS zijn niet gebaseerd op liberale waarden en veel lidstaten kunnen net zo goed een autocratisch als een democratisch bewind hebben.
Daarnaast is Iran - geboycot door het Westen vanwege zijn nucleaire programma - lid van beide organisaties. Mede dankzij steun van China dat in 2021 een investerings- en energieverdrag sloot met Teheran, want China heeft de Iraanse olie hard nodig.  De autoritaire staten Iran, Rusland en China zijn mede door de SCO en BRICS nauwer met elkaar verbonden dan ooit. En dat verontrust vooral de Amerikanen. Want samen staan die landen sterker in het aanwenden van hun macht en in hun afkeer tegen de VS.

Volgens Dams maakt China dankbaar gebruik van de kanalen van de organisaties om zijn eigen visie op de wereld te verspreiden. ‘De populariteit van SCO en BRICS toont aan dat veel landen, ondanks grote ideologische verschillen, zin hebben in het soort diplomatie dat Beijing graag propageert: à la carte, vooral vanuit eigenbelang en zonder bemoeienis vanuit het Westen.’

Zet 2. Xi Jinping toont veel betrokkenheid bij de ‘niet rijke landen die nog in ontwikkeling zijn’ - ook wel The Global South genoemd - door steeds nieuwe initiatieven te lanceren, gericht op die landen.

Eerst lanceerde Xi in 2013 het Belt & Road Initiative (BRI) dat al snel de ‘Nieuwe Zijderoute’ werd genoemd. Het is een ontwikkelingsstrategie voor een gigantisch netwerk van havens, spoorlijnen, pijplijnen, industrieparken, elektriciteitscentrales en wegen, dat continenten met elkaar verbindt en de wereldhandel stimuleert. 
Landen dienden verzoeken in voor infrastructurele projecten, China verschafte leningen daarvoor en liet ze uitvoeren door Chinese aannemers en werkmannen. Een grondige onderbouwing voor de nut- en noodzaak van de projecten - zoals Westerse donoren doorgaans eisen - was niet noodzakelijk

Aan de ‘nieuwe zijderoute’ wordt nog steeds gebouwd maar de ontwikkelingsstrategie werd de afgelopen jaren ook opgevolgd door drie nieuwe initiatieven. Die moeten volgens de krant Global Times - spreekbuis van de Chinese regering - zorgen voor stabiliteit en ‘nieuwe hoop brengen in deze wereld van turbulentie en transformatie.’

Het Global Development Initiative bepleit dat álle landen vooruitgang verdienen op de meest uiteenlopende terreinen, van voedselveiligheid en medicijnen tot geavanceerde technologische ontwikkelingen. Er lijkt weinig verschil te zijn met de Sustainable Development Goals die de Verenigde Naties al in 2015 lanceerden. Het GDI zou vooral een nieuw impuls kunnen geven aan het behalen van die doelen. China lanceerde het GDI in 2021 binnen de Verenigde Naties toen het westen zichzelf tijdens de covid-epidemie voorrang gaf boven arme landen bij de toebedeling van medicijnen. Zeventig landen omarmen het GDI inmiddels, staat in een lijvig rapport waarin China ook alle allerlei hulpprojecten opvoert die het zelf al heeft uitgevoerd.

Het Global Security Initiative werd gelanceerd in april 2022, twee maanden na de inval van Rusland in de Oekraïne in februari. 
In een paper somt Beijing zes nogal voor de hand liggende adviezen op die moeten leiden tot het ‘uitbannen van conflicten in de wereld en duurzame vrede.’ Het document staat bol van ronkende teksten zoals ‘Blijf toegewijd aan de visie van gemeenschappelijke, alomvattende, coöperatieve en duurzame veiligheid en respecteer de soevereiniteit en territoriale integriteit van alle landen.’
China wil vooral een actieve diplomatieke rol spelen binnen het GSI. Het lanceren van een vredesinitiatief voor de oorlog in Oekraïne (februari 2023) en het samenbrengen van aartsvijanden Iran en Saoedi-Arabië (maart 2023) zijn voorbeelden daarvan.

Tenslotte werd vorig jaar maart het Global Civilization Initiative gelanceerd, in de volksmond Xivilization: China als hoeder van een nieuwe ideologie. Volgens de leer van Xi moeten landen stoppen met het opleggen van hun eigen waarden of hun politieke bestuursmodel aan andere landen en wederzijds respect tonen voor de diversiteit van beschavingen. Aan het superioriteitsgevoel van het Westen moet een einde komen.

Zet 3. China beïnvloed westerse instituties en mondiale organisaties van binnenuit en zorgt zo voor grote veranderingen.

In ruil voor de BRI-leningen verlangde Beijing van de ontvangende landen grote solidariteit met China binnen de Verenigde Naties (VN). En dat werkte. Landen die zich diep in de schulden hebben gestoken zullen Beijing niet snel afvallen. Dams: ‘China heeft binnen de Verenigde Naties zeer succesvol weten te veranderen hoe er bijvoorbeeld wordt gedacht over mensenrechten’. Niet vrijheid van meningsuiting en vrijheid van het individu zijn voor de Chinese Communistische Partij belangrijke mensenrechten, maar economische ontwikkeling en een einde aan armoede. Die definitie wordt door steeds meer landen binnen de VN onderschreven.

Dams: ‘Ook andere landen buiten het Westen laten hun spreekrecht steeds sterker gelden binnen de internationale rechtsorde. Zoals bijvoorbeeld Zuid-Afrika dat Israël aanklaagt voor genocide in Gaza, bij het Internationaal Strafhof in Den Haag. Zuid-Afrika laat daarmee zien dat het westen niet langer het monopolie heeft op moreel leiderschap.’ 

Wat betekent een aanstaande multipolaire wereldorde voor het westen? 

Het verschuiven van de machtsverhoudingen in de wereld is een feit. Dams: ‘Veel hangt af van de houding van de VS en Europa. De Amerikaanse president Biden blijft halsstarrig vasthouden aan het idee van Amerikaans moreel leiderschap in de wereld. Terwijl hij die belofte op verschillende terreinen niet waar kan maken. Vooral niet waar het gaat om de steun van het Amerikaanse electoraat voor de astronomische bedragen die het land uitgeeft aan defensie.’ 

‘Mondiaal gezien ziet Biden zichzelf nog steeds gevangen in een tweestrijd tussen goed en kwaad en lijkt hij aan te sturen op een bipolaire wereldorde - China versus de VS - waarin de democratische wereld zich moet scharen achter de VS. Maar de democratische wereld is nog maar in beperkte mate bereid om dat verhaal te ondersteunen.’ Europa moet zijn eigen plan trekken, vindt Dams en wennen aan het idee dat een multipolaire wereldorde niet per se een slechte zaak hoeft te zijn.

Door zijn voortrekkersrol binnen de Shanghai Coöperation Organization en Brics en door de lancering van mondiale initiatieven op het gebied van infrastructuur, ontwikkeling en veiligheid, heeft China een ‘diplomatieke orde’ gecreëerd die parallel loopt aan westerse overlegorganen, zoals bijvoorbeeld de G7. 

‘De uitdaging die van de organisaties zoals de SCO en BRICS uitgaat is zeer indirect, maar daarom niet minder gewichtig. Europa zou wel eens irrelevant kunnen worden als mondiale speler als het geen manieren vindt om zich met China’s nieuwe diplomatieke orde te engageren.’ 

‘Misschien moet Europa zich eens afvragen of het wellicht verstandig zou zijn om zich aan te sluiten bij een organisatie als BRICS? Misschien ook niet. Maar deze vragen worden steeds relevanter. Wat we in ieder geval zeker moeten doen is vaker kijken naar de wereld en naar onszelf door de ogen van andere belangrijke niet-westerse landen. En China dwingt ons daartoe.’ 

Ties Dams is ook auteur van ‘Xi’ (2023), over de Chinese president.