Research

Europe and the EU

Op-ed

De euro valt niet en Nederland is niet gek geworden

31 Mar 2020 - 09:25
Bron: European Council / Flickr

Deze opinie is eerder gepubliceerd in het NRC op 30 maart 2020.

Binnen tien jaar is de euro opnieuw in een zware crisis geraakt. De vorige ging over zwakke banken, huizenbubbels, en angst voor besmettingsgevaren tussen banken en tussen overheden. Die crisis is opgelost, mede omdat de noordelijke en zuidelijke kemphanen een sterker Europees economisch bestuur accepteerden. Inclusief een noodfonds (het Europees Stabiliteitsmechanisme, ESM) met harde eisen aan financiële bijstand, verscherpt economisch toezicht, een nieuwe rol voor de Europese Centrale Bank, en belangrijke stappen richting een bankenunie. Met dit gemengde pakket is de Europese Unie versterkt uit de crisis gekomen en werd Griekenland gered.

"Slechts zes van de negentien eurolanden zaten begin van dit jaar op of onder de toegestane staatsschuld van 60 procent."

De vraag die bleef liggen is: hoe zorgen we dat lidstaten hun schulden opruimen? In een Iers grapje vraagt iemand de weg naar Dublin en krijgt als antwoord: „Well, I wouldn’t start from here.” Dit geldt zeker voor deze eurocrisis. Slechts zes van de negentien eurolanden zaten begin van dit jaar op of onder de toegestane staatsschuld van 60 procent. Dertien zaten er (gevaarlijk) boven, ondanks de economische meewind en de enorme geldverruiming (quantitative easing, of ‘QE’) door de Europese Centrale Bank (ECB).

Wil de huidige eurocrisis opnieuw tot versterking van de euro leiden, dan is duidelijkheid nodig over hoe wél om te gaan met schulden. Eén van de belangrijkste elementen in het terugdringen van schulden is prioriteit geven aan maatregelen die de economische structuur schragen. Hervormen van de begroting betekent niet per se bezuinigen maar vooral ombuigen.

Geen solidariteit

Nederland heeft een hoofdrol gekregen in de eurostrijd als aanvoerder van de landen die, zoals het heet, „geen solidariteit tonen”. Harde verwijten worden gemaakt aan het adres van premier Mark Rutte (VVD) en minister Wopke Hoekstra (Financiën, CDA). Ook in de Europese wetenschappelijke en denktankwereld heerst diep onbegrip over Nederland en zijn vermeende arrogantie, die mogelijk leidt tot het klappen van de euro. Nederland begrijpt kennelijk de betekenis van de euro niet en ziet niet dat solidariteit zowel fatsoenlijk is, als nodig om tulpen te verkopen. De Nederlandse opstelling wordt door Europese leiders openlijk weerzinwekkend genoemd.

"Italië is te groot om te laten vallen maar ook te groot om te redden."

Omdat het om een groot land gaat, is de situatie nu extra spannend. Italië is te groot om te laten vallen maar ook te groot om te redden. De Grieken zaten vorige keer in het verdomhoekje en geen ander land wilde met Griekenland geassocieerd worden. Maar Italië staat nu zeker niet alleen. De harde ingrepen in Griekenland en de bijbehorende stigmatisering is traumatisch geweest voor meer landen in een financiële gevarenzone. Bovendien: de EU kon een klein land als Griekenland een bezuinigingspakket opleggen maar een groot land als Spanje of Italië kan niet zomaar in de tang genomen worden.

Daartegenover staat dat de noordelijke landen – naast Nederland ook Duitsland, Finland en Oostenrijk – niet kunnen thuiskomen met een schuldenunie. Geen „vormen van eurobonds”, staat te lezen in het Regeerakkoord. Naast ideologische verschillen speelt in het halsstarrige noordelijke blok eveneens de angst voor de politieke rechterflank.

Niet inbinden

Toch is het omvallen van de euro vooralsnog niet het voor de hand liggende scenario. Noch dat het clubje rond Nederland zal inbinden. Dat betekent echter geen Europese patstelling. Knallende Europese toppen zijn te verwachten en de media zullen regelmatig speculeren: als de regeringsleiders er nu niet uitkomen, gaat de euro dan vandaag ten onder? Compromissen zijn nog altijd gevonden, simpelweg omdat de EU voor iedereen van groot belang is. De lidstaten weten dat, zoals de Duitse bondskanselier Angela Merkel zei: „Scheitert der Euro, dann scheitert Europa”.

"Voor sommige landen, zoals Italië, staat de EU niet alleen voor ruzie maar ook voor modernisering."

De EU is de interne markt, extra gezamenlijke externe veiligheid, en voor sommige landen, zoals Italië, staat de EU niet alleen voor ruzie maar ook voor modernisering. Compromissen zullen waarschijnlijk gevonden worden in de vorm van steun gecombineerd met het opdweilen van de schulden die nu hard oplopen (‘conditionaliteit’).

Mogelijk kan de populist Matteo Salvini in Italië winst boeken met alle anti-Europese stemmenmakerij, net als de links-radicaal Alexis Tsipras dat deed in Griekenland. Tsipras voerde uiteindelijk gewoon de opgelegde hervormingen. Ook Salvini zal de ondergang van de EU en zijn eigen economie misschien niet aandurven.

"Iedereen is ontevreden over iedereen, maar de euro kan er beter uitkomen; een falende euro is nog erger."

Waarschijnlijk geven de zuidelijke landen, net als destijds bij de Griekse crisis, opnieuw hun eigen land óók de schuld. Iedereen is ontevreden over iedereen, maar de euro kan er beter uitkomen; een falende euro is nog erger.

Deze crisis draait niet alleen om Italië maar om de geloofwaardigheid van het economisch beleid in álle lidstaten. Schulden mogen oplopen en steun volgt in ruil voor wat in de vorige crisis is nagelaten: geloofwaardig schuldenmanagement. Eurobonds, als die er in enige vorm komen, worden daarom vast geen blijvend instrument en zullen gepaard gaan met hervormingseisen.

Verzwakte voorwaarden

Over het pakket en het proces zal bijna iedereen intens teleurgesteld zijn. Voor veel Nederlanders zal het tegenvallen wanneer Rutte instemt met verzwakte voorwaarden als Italië toch steun krijgt uit oude of zelfs nieuwe Europese noodfondsen. En veel commentatoren zullen klagen dat de EU opnieuw te kleine stapjes neemt en dat het problemen weer naar de toekomst doorschuift. Maar pas als iedereen even over de afgrond heeft gekeken.

"Een redding via de schuldenunie en het afdwingen van bezuinigingen zullen het Europese draagvlak overál op de proef stellen."

Deze verwachtingen geven geen garanties. Het grote Italië is niet het kleine Griekenland en als onverhoopt (Italiaanse) banken in de problemen raken, komt de euro in een heel ander universum terecht. Daarbij, onderling vertrouwen in de EU is gering, zoals blijkt uit het feit dat de vorige crisis de voedingsbodem was voor de AfD in Duitsland. Een redding via de schuldenunie en het afdwingen van bezuinigingen zullen het Europese draagvlak overál op de proef stellen.

In deze naargeestige strijd gaat het om schuldenbeheersing, en de balans op de begrotingen dient om te slaan richting groeibevordering. Hierbij is een koele, zakelijke maar stevige inzet van Nederland onontbeerlijk. Italië kan gered worden, maar als de schuldenberg zo hoog blijft is de euro op termijn moeilijk houdbaar.

In de vorige crisis was Nederland opvallend aanwezig met plannen en effectieve diplomatieke interventies; het dwong toen ondanks geklaag juist Europees respect af. Natuurlijk heeft Nederland ook fouten gemaakt; dat is onvermijdelijk in zo’n crisistijd. Dat moet je nu ook zien in de context van de hete gevechten. Zowel de cultuuromslag in lidstaten als de verdere integratie moeten bevochten worden.

Botsingen zijn nodig, zodat burgers in noordelijke lidstaten zien dat hun regeringsleiders de redding van de euro bevechten en zuidelijke landen wennen aan onvermijdelijke stappen. Crisisoverleg is geen theekransje.

Vorige week overleed Albert Uderzo, tekenaar van Asterix en Obelix. De laatste tekening van elk album toonde steevast een dorpsfeest, vaak na intense ruzie. In de volgende strip gingen de turbulente ruzies gebroederlijk verder. Het is nog te vroeg voor zwartere scenario’s (al blijven ze mogelijk).

Follow @adriaanschout and @clingendaelorg on Twitter