Landen gooien in toenemende mate economische wapens in de strijd

Geopolitiek en bedrijfsleven hebben een roerige relatie: soms kalm, soms turbulent. Na de relatief rustige periode tussen 1989 en 2008 zijn geopolitieke spanningen en macro-economische onrust weer terug op de voorgrond. Nu van groter belang voor het bedrijfsleven dan voorheen.

Om dit te begrijpen moeten we eerst terug naar de rustige periode tussen de val van de Berlijnse Muur en de kredietcrisis. In de eerste plaats kenmerkt deze periode zich door een relatief stabiele internationale geopolitieke omgeving. Op politiek terrein maakten we het hoogtepunt van de Pax Americana mee. De Amerikaanse hegemonie op militair terrein was ongeëvenaard na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie. Daarnaast viel de Pax Americana samen met de Great Moderation op economisch terrein. De periode 1981–2007 kenmerkt zich door lage inflatie, lage rentes, een stabiele economische groei en lage werkloosheid. Tevens vonden in deze periode ongekende innovaties plaats waardoor transport-, transactie- en informatiekosten substantieel daalden.

Bedrijven maakten gretig gebruik van het gunstige internationale zakenklimaat. Dit leidde tot structurele veranderingen in de wereldeconomie, zoals de globalisering van de financiële markten. Met name door deregulering en lagere transactiekosten versmolten nationale financiële markten met elkaar. Voor multinationale ondernemingen ontstonden nieuwe markten, zoals in China, India en Brazilië.

In de stabiele periode is het aantal verbindingen — de verwevenheid tussen bedrijven en internationale afzetmarkten, buitenlandse leveranciers, nieuwe productielocaties en mondiale financiële markten — exponentieel gestegen. Dit leverde enerzijds kostenefficiency, diversificatievoordelen en nieuwe markten op. Anderzijds nam de wederzijdse afhankelijkheid toe en werd de invloed van geopolitieke en macro-economische ontwikkelingen van groter belang.

Deze toegenomen verwevenheid werkt goed zolang er voldoende economische groei wordt gegenereerd en de internationale politieke constellatie intact blijft. Echter, bepaalde ontwikkelingen uit de stabiele periode leidden tot onevenwichtigheden en ontwrichtingen. In de eerste plaats liep de reputatie van het Westen een zeer gevoelige deuk op door het mislukte Amerikaanse avontuur in Irak en Afghanistan. Hierdoor werd duidelijk dat de militaire suprematie van de VS grenzen kende. Daarnaast leidde de kredietcrisis van 2008 tot een significante economische recessie in het Westen. Dit vergrootte het zelfbewustzijn van opkomende landen als China, Rusland, India en Brazilië.

In geopolitieke termen: de wereldorde veranderde van Amerikaanse hegemonie naar een multipolaire wereld. Hierbij zijn meerdere dominante machten, zoals China, India en Rusland, actief. Dit is minder stabiel dan een stelsel met één dominante macht, omdat belangrijke landen steeds weer andere coalities aangaan, met veelal toenemend onderling wantrouwen en fricties.

Conflicten worden daarbij steeds meer uitgevochten met geo-economische instrumenten, zoals financiële en economische sancties, boycots, wisselkoersmanipulaties en dergelijke. Door de toegenomen verwevenheid van de economieën is de effectiviteit van dergelijke instrumenten toegenomen. De economie en de bedrijven worden dan instrumenten van het buitenlandbeleid.

Veel bedrijven zijn zich steeds meer bewust geworden van bovengenoemde externe risico’s, terwijl slechts een klein deel van de bedrijven er proactief mee bezig is. Toch heeft dat wel degelijk zin. Door de relevante externe risico’s te identificeren en de impact ervan te analyseren, kan een bedrijf zich er beter op voorbereiden. Shell begon reeds eind jaren zestig met scenario’s de externe omgeving in kaart te brengen. Doordat Shell begin jaren zeventig al een scenario van olie-embargo’s had doordacht, was de schok minder groot toen de olieboycot zich in 1973 daadwerkelijk voordeed.

Bedrijven functioneren niet op een eiland, zij maken integraal deel uit van de internationale samenleving. Door de combinatie van toegenomen verwevenheid met oplopende geopolitieke spanningen lopen bedrijven steeds meer geopolitieke risico’s. Het is niet mogelijk om deze externe risico’s te beïnvloeden en te vermijden. Het is wel mogelijk om de relevante risico’s te identificeren en de gevolgen ervan op het eigen bedrijf te mitigeren.

Een uitgebreide versie van deze opinie verschijnt vandaag in het dossier ‘Geopolitiek & de BV Nederland’ van Clingendael magazine de Internationale Spectator.