Makkelijke oplossingen voor ingewikkelde EU-problemen? Die bestaan niet

Een hoger budget én strengere begrotingsregels voor lidstaten: Mario Draghi weet wel wat de EU moet doen. Maar die eenvoud is misleidend, betogen Arthur van Riel en Adriaan Schout.

Bij de Tweede Kamerverkiezingen in november speelt een aantal Europese onderwerpen met mogelijk grote gevolgen voor Nederland. Twee daarvan zijn de hoogte van het EU-budget en de besluitvorming rond de houdbaarheid van de euro. Eén van de invloedrijkste Europeanen van de afgelopen twintig jaar, voormalig president van de Europese Centrale Bank en redder van de euro Mario Draghi, heeft in The Economist alvast de „existentiële” keuzes voor ons kiezers uiteengezet.

Over het EU-budget waarschuwt Draghi dat het drastisch omhoog moet, omdat anders de Europese aanpak van grote kwesties als klimaat, digitalisering, internationale concurrentiekracht en defensie (ook wel Europese publieke goederen genoemd) mislukt. Lidstaten moeten ook meer zeggenschap afgeven aan de EU. De gevaren, zoals van klimaatverandering en de geopolitieke dreiging uit China, zijn immers te groot voor afzonderlijke landen. De zuinige noordelijke lidstaten moeten hierbij volgens Draghi niet letten op hun eigen bijdrages aan de EU-begroting – want óf we halen de doelen gezamenlijk, óf geen van ons haalt ze.

Draghi's oproep komt niet voor niets juist nu. De EU heeft gezien alle crises en geopolitieke turbulentie extra middelen nodig, zoals voor economische en militaire hulp aan Oekraïne. Eén van de vragen voor de komende tijd is of de „eenmalige” (bijna) verdubbeling van de EU-begroting met het coronanoodfonds alsnog permanent gemaakt kan worden gezien de zware onderwerpen op de Europese agenda.

Wat betreft de euro keert Draghi zich tegen de starre begrotingsregels: een begrotingstekort van hoogstens 3 procent en een staatsschuld die maximaal 60 procent van het bbp bedraagt. Volgens hem verergeren deze regels elke economische crisis door bezuinigingen op te dringen, terwijl overheidsuitgaven juist nodig zijn. Ook maken ze het voor lidstaten onmogelijk om voldoende in Europese publieke goederen te investeren. Duitsland wil vasthouden aan strakke euro-regels, maar Rutte IV bleef weifelen en haalde juist banden met Frankrijk aan. Nederland zal een keuze moeten maken.

Slechte keuze

Geen extra Europees geld én starre begrotingsregels is volgens Draghi de slechtst mogelijke keuze. Hij stelt voor om de wensen van Noord- en Zuid-Europa aan elkaar te verbinden. Noord-Europa krijgt de strenge euroregels in ruil voor het grote EU-budget dat het Zuiden wil. Draghi meent dat een echt federaal budget zal bijdragen aan begrotingsdiscipline. Terwijl schuldenlanden moeten bezuinigen, kan de EU desondanks doorgaan met investeren in klimaat, defensie en andere publieke goederen. Kortom, hij wil een systeem zoals in de VS, met een ruim federaal overheidsbudget en staten die geen tekorten mogen hebben. Een mooie win-winsituatie?

Er is geen gratis geld. Burgers moeten de extra uitgaven opbrengen

Er is veel af te dingen op de argumenten van Draghi. Ten eerste: hoe geloofwaardig is het dat lidstaten zich in de nieuwe situatie wel aan begrotingsregels houden? Draghi stond nota bene zelf aan de wieg van de doorbreking van de no-bail out toen lidstaten in de problemen kwamen. Dat markten en overheden hun gedrag baseren op eerdere ervaringen met het flexibele Europese toezicht en de bijstand van de ECB, weet Draghi als geen ander.

Ten tweede is het riskant de EU-begroting te verhogen zonder nationale begrotingen te verlagen. In die zin komt Draghi zeker niet met een win-winvoorstel. Er is geen gratis Europees geld. De extra Europese uitgaven moeten door (vooral Noord-Europese) burgers worden opgebracht. Bovendien moeten schuldenlanden met de stapeling van nationale en EU-budgetten nog hardere keuzes maken: over strenge bezuinigen en over taken die zij willen afstaan. Het is sowieso weinig reëel dat lidstaten essentiële taken aan de EU overdragen. Landen en kiezers willen zelf bepalen over hun eigen gezondheidszorg en defensie, om maar wat te noemen.

Ook Draghi’s punt over belangrijke Europese publieke goederen is misleidend. Om te beginnen is er geen overeenstemming over welke dat precies zijn. Zo worden in Oost-Europa de energietransitie en defensie anders ervaren dan in andere delen van de EU. Polen, bijvoorbeeld, vindt veiligheid vooral een nationale kwestie en zet in op de NAVO.

Intrekken landbouwvergunningen

En zelfs als er overeenstemming zou zijn over bijvoorbeeld natuur en klimaat als publieke goederen die aanpak op Europees niveau vergen, dan nog is het de vraag of een hoger EU-budget nodig is. Gevoelige onderwerpen als stikstof en kernenergie blijven uiteindelijk nationale democratische aangelegenheden, zeker als het gaat over gewenste uitgaven en de keuzes van instrumenten (landbouwvergunningen intrekken of uitkopen bijvoorbeeld). Europese besluiten op die gebieden zullen in lidstaten beelden van eenzijdige Brusselse dictaten aanwakkeren.

Draghi heeft gelijk dat de EU voor belangrijke keuzes staat. Maar hij toont bovenal dat het verleidelijk is de keuzes en compromissen makkelijker voor te stellen dan ze in werkelijkheid zijn. De verkiezingen in november gaan daarmee niet alleen over wat voor EU u wenst en hoe hard u vindt dat Nederland voor zijn standpunten moet vechten, inclusief de mogelijke inzet van opt-outs. Ze gaan ook over de argumenten voor of tegen de overdracht van bevoegdheden naar de EU, de aanscherping van Europese ambities, en de verhoging van het EU-budget.

De nieuwe regering erft een zware Europese agenda. Hoedt u komende weken voor Europees retorisch simplisme, want er zijn geen makkelijke oplossingen voor ingewikkelde en pijnlijke keuzes.

Deze op-ed is eerder gepubliceerd in de NRC op 18 september 2023.