Moskou acht breuk met Oekraïne ondenkbaar

Oekraïne verlegt de koers geleidelijk van Rusland naar het Westen. Tot grote woede van Moskou, dat meent dat Oekraïne onlosmakelijk is verbonden met Rusland.

Kiev kolkt van demonstraties. Het aftreden van de Oekraïense regering wordt geëist. Dit alles nadat president Janoekovitsj onlangs plotseling ervan af zag om een samenwerkingsovereenkomst met de Europese Unie (EU) aan te gaan. Ondertussen kijkt de Russische president Poetin tevreden toe. Hij heeft vooralsnog zijn zin gekregen.

Ten diepste gaat het hier om een machtsstrijd. Niet eens tussen EU en Rusland maar eerder een keuzeconflict tussen een autoritair regime (Moskou) of een democratisch bestel (‘Brussel’). Dit artikel wil die machtsstrijd vooral bezien vanuit de blik van het Kremlin.

Waarom oefent Vladimir Poetin druk uit op Kiev om zich niet aan te sluiten bij het Westen (EU), maar te gaan deelnemen in de Oosterse ‘EU’-in-wording, de Euraziatische Unie (EaU) van Rusland, Wit-Rusland en Kazachstan? Dat heeft alles te maken met hoe de Russen zichzelf en hun positie in de wereld zien.
Die Russische mindset, van de politieke elite maar ook van Iwan in de straat, kent drie karakteristieken, die vooral op veiligheidsgebied spelen.

Allereerst weten de Russen zich omringd door vijanden. Ruim duizend jaar geleden zijn ze onder de voet gelopen door de Mongolen, later door Napoleon Bonaparte en Adolf Hitler heeft ook nog een poging gedaan. Thans zien we in de Russische veiligheidsdocumenten het Westen, beter de Verenigde Staten (VS) en de NAVO als (potentiële) tegenstanders vermeld. En een NAVO en EU die steeds verder naar het Oosten, naar Rusland oprukken. Juist ook met Oekraïne als samenwerkingspartner van de EU.

Ten tweede, als gevolg van dat omsingelingsdenken, een onverzadigbare hang naar veiligheid, die zich uit in de vorming van bufferzones. Het Russische imperium heeft zich middels die bufferzones steeds verder uitgebreid, met Siberië, Centraal-Azië en de Kaukasus. De laatste bufferzone van de Sovjet-Unie was de militaire alliantie het Warschaupact. Inmiddels heeft Moskou een nieuwe militaire alliantie opgericht, een soort ‘EU’ met China en omgeving, en wil het zoveel mogelijk voormalige Sovjetrepublieken, waaronder dus ook Oekraïne, verenigen in die EaU.

Ten derde een Russisch superioriteitsgevoel. Het Kremlin ziet zichzelf als een belangrijke mogendheid met een unieke status in de wereld. Moskou’s veiligheidsdocumenten geven aan dat Rusland terug is in de internationale arena als belangrijke speler. Voorts dat Rusland, als rechtsopvolger van de Sovjet-Unie, zichzelf het recht toekent om zich te bemoeien met die andere voormalige Sovjetrepublieken. Dat deed het Kremlin in 2008 gewapenderhand tegen Georgië, dat zich wilde aansluiten bij de NAVO, en doet het nu tegen Oekraïne inzake de EU.

Historisch en militair

De kenmerken van het Russische veiligheidsdenken kennen ook een historisch aspect. Rond het jaar 900 ontstond het Russische rijk vanuit - jawel - Kiev. Moskou kwam pas rond 1300 in beeld als centrum van Rusland. Kiev, de hoofdstad van het huidige Oekraïne, lag dus aan de basis van het Russische imperium.

Vanuit dat perspectief bezien is het ondenkbaar voor Russen dat Oekraïne zich ‘uitlevert’ aan het Westen, Europa, het is immers Slavisch en Russisch. Hoewel de Oekraïense president Janoekovitsj verkozen was als pro-Russisch geven zijn daden een genuanceerder beeld weer. In zijn termijn zijn de banden met Moskou al losser gemaakt en die met het Westen sterker. Van het tweemaal de gaskraan dichtdraaien door Moskou heeft hij geleerd dat Kiev minder afhankelijk moet zijn van Russisch aardgas.

Diverse Westerse bedrijven, waaronder Shell, gaan de exploitatie van schaliegas op Oekraïense bodem onderzoeken. En Kiev zoekt ook andere aardgasleveranciers. En op militair gebied hebben Oekraïense troepen onlangs deelgenomen aan een NAVO-oefening rond het Balticum, dat eigenlijk bedoeld was als waarschuwing naar Moskou. Voorts gaat Oekraïne met Oost-Europese EU-landen een gevechtsgroep - een snel inzetbare troepenmacht - voor de EU vormen.

Hoe nu verder?

Oekraïne heeft ook onder de vermeende pro-Russische president Janoekovitsj op economisch, politiek en militair gebied de koers al geleidelijk verlegd van Rusland naar het Westen. Gisteren verweten de drie voormalige presidenten van Oekraïne het huidige staatshoofd dat hij het land in chaos heeft gestort en spraken hun bewondering uit voor de demonstranten in Kiev, met hun toewijding aan de keuze voor Europa.

Poetin heeft op dit moment de machtsstrijd tussen autoritair en democratisch gewonnen. Maar dat zou dus weleens een korte termijnvictorie kunnen zijn. Ook de gewone man in Oekraïne weet dat hij voor zijn boterham beter thuis is in Europa dan in Rusland. Voor de Oekraïense bevolking valt het te hopen dat spoedig die weg naar democratie en welvaart wordt ingeslagen.