Aan de uitschakeling van Bin Laden ging zijn grootste nederlaag vooraf: die van de 'Arabische lente'.
Met de dood van Osama bin Laden is er natuurlijk niet onmiddellijk een eind gekomen aan het jihadistisch terrorisme. Dat was de voor de hand liggende conclusie van vrijwel alle analisten na het bekend worden van de succesvolle eliminatie van Amerika's vijand nummer 1. Zij verwezen daarbij naar de vele, min of meer onafhankelijk van elkaar opererende filialen - van Indonesië tot Marokko en van Madrid tot Londen - die sinds lang de uitvoerende taak van de centrale basis, Al Qaida in Afghanistan en Pakistan, hebben overgenomen. Daarbij fungeerde Osama bin Laden eigenlijk alleen nog als ideologische inspiratiebron.
En toch kan het belang van de uitschakeling van Osama bin Laden moeilijk overschat worden. De totale opofferingsbereidheid die militanten van Al Qaida aan de dag hebben gelegd, vereist een onwankelbaar geloof in en de totale toewijding aan een charismatisch leider als Osama bin Laden. Het feit dat hij al die jaren aan Amerikanen wist te ontkomen, was onderdeel van een aura dat hem ondanks het steeds langer uitblijven van spectaculaire successen nog steeds nieuwe, zij het steeds minder, recruten opleverde.
Ontbreken
Dat charisma en dat aura ontbreken of ontbraken ten enenmale bij de tweede garnituur , of het nu om al-Zawahri, de officiële nummer 2, of filiaalhouders als wijlen Zarqawi of de Jemenitisch-Amerikaanse prediker al-Awlaqi gaat.
De omstandigheden waaronder ze ooit een dergelijke statuur zouden kunnen verwerven, zijn ook radicaal veranderd. Want behalve een charismatisch leider is er ook een politiek vruchtbare voedingsbodem nodig waarin de roeping van potentiële bekeerlingen-militanten kan opbloeien. Een voedingsbodem waarin ressentimenten tegen de eigen dictatoriale regimes en tegen het Westen altijd belangrijke elementen zijn geweest.
Vaak wordt vergeten dat de aanval van Al Qaida op westerse doelen het resultaat was van een nederlaag tegen de 'vijand dichtbij', de regimes in de islamitische thuislanden zoals Egypte, Algerije en Saoedi-Arabië. Die strijd hebben ze verloren. Vervolgens richtten ze zich voornamelijk op de soft targets van en in het Westen, de 'verre vijand'. Op de eerste plaats de Verenigde Staten, die door Bin Laden als de ruggengraat van deze 'onislamitische' dictaturen werden gezien. En inderdaad, door de westerse steun aan die dictaturen en door de in Arabische en islamitische ogen vaak eenzijdige steun van het Westen aan Israël in het Israëlisch-Palestijnse conflict kon deze vorm van propaganda niet alleen een aantal jongeren recruteren maar ook op een zeker begrip, of op zijn minst een passieve houding bij een veel grotere groep dan de harde kern van extremisten rekenen.
Stroom
Zo'n 'begripvolle periferie' is nodig om permanent een stroom van nieuwe recruten te genereren.
Deze stroom is steeds meer opgedroogd door de gewelddadige acties van Al Qaida zelf, die zich vaak in de eerste plaats tegen de als slappelingen en ongelovigen geziene mede-moslims keerden. Dat ging ook de scherpste critici van het Westen steeds meer tegenstaan, nog afgezien van de meerderheid van burgers in de Arabische en islamitische wereld die de verknipte opvattingen van Osama al meteen na 11 september afwezen.
De echte slag die Al Qaida is toegebracht, ging vooraf aan de uitschakeling van Osama bin Laden, en dat was de 'Arabische lente', die ondanks haar tegenslagen en deels onzekere uitkomsten nu al de grootste strategische nederlaag van Al Qaida vormt. In de grootste massamobilisatie in meer dan een halve eeuw die al twee dictators heeft verdreven en een reeks andere met de rug tegen de muur zet, was Al Qaida volstrekt irrelevant. In een paar maanden tijd bereikten de gemobiliseerde massa's meer dan Al Qaida in zijn hele bestaan.
Vrijheid
En hun leuzen waren niet die van een gewelddadige islam- variant, maar een schreeuw om vrijheid, waardigheid en zelfbeschikking , met evenveel vuur geuit door moslims als door niet-moslims. En het hele anti-westerse discours kreeg ook een knauw toen president Obama, ondanks aarzelingen, met name in Egypte en Tunesië de kant van het volk koos. In Libië doet hij hetzelfde - samen met Europa en met steun van de Veiligheidsraad.
Deze ontwikkeling vormt de grootste slag voor Al Qaida, en in deze context zou de uitschakeling van Osama bin Laden op termijn wel eens de genadeslag kunnen betekenen.
Op korte termijn zullen alle filialen koortsachtig proberen wraak te nemen om te laten zien dat ze er nog steeds toe doen. Verhoogde waakzaamheid dus. Maar na de dood van Bin Laden zijn de restanten van Al Qaida, nog meer dan voorheen, niet langer een politiek-strategisch probleem, maar voor alles een (inter-)nationaal politieprobleem.