Toen Clingendael-onderzoeker Ties Dams in 2018 zijn boek De nieuwe keizer over de Chinese president Xi Jinping schreef, was het moderne China nog niet in harde confrontatie gekomen met Europa. Nu is het 2023 en voelen we de naweeën van een ongekende pandemie en de verstrekkende gevolgen van een nabije oorlog. Ons continent is – in navolging van de VS – veel meer gaan nadenken over ongewenste afhankelijkheden van ‘systeemrivalen’. Ook van China, dat fundamenteel andere waarden kent dan het Westen. Moeten we met andere ogen naar de nieuwe keizer kijken? Vanaf 25 januari ligt Dams’ boek met nieuwe inzichten in de schappen: Xi.

‘’Een goed verhaal leunt op tegenspelers, een plot en confrontatie’’, vertelt Dams. In 2018 forceerde toenmalig president van de VS Donald Trump zo’n confrontatie door een handelsoorlog te ontketenen met zijn ambtsgenoot Xi. “Trump zette China als geopolitieke dreiging voor het Westen op de agenda. Nu is het ook voor Nederlanders en andere Europeanen een urgente zaak geworden.”

Dat dit tot voorkort wel anders was, illustreert Dams aan de hand van de zeer invloedrijke Brabantse chipmachinefabrikant ASML. Dat bedrijf heeft toeleveranciers uit China en is daarnaast van groot belang voor de technologische ontwikkeling van China. De Amerikaanse regering van president Joe Biden ziet het liefst dat het bedrijf de verkoop van hun apparatuur aan China verder beperkt.  ‘’ASML werd in 2020 door de Financial Times nog omschreven als een ‘relatief obscuur Nederlands bedrijf’. Nu vormen ze het hart van de grootmachtenstrijd in de wereld die nog decennia gaat duren.’’

Hoofdrolspeler

Pas vanaf 2018 zijn we volgens Dams gaan opletten en speelt China een sleutelrol in onze visie op  hoe de wereld zich ontwikkelt. Xi is daarin bepalend en een speler van formaat op het wereldtoneel. Daarom kon Dams nu pas een goed einde schrijven aan zijn boek, oordeelt hij zelf.

Is zijn nieuwe boek een waarschuwing of een beschrijving van het China van Xi? Het laatste, zegt Dams. ‘’Wat ik in Xi heb geprobeerd is aan de hand van die protagonist Xi Jinping de lange lijnen van China’s opmars te duiden. Mijn vorige boek De nieuwe keizer was een waarschuwing of oproep: ga aandacht besteden aan China. We zijn er niet mee bezig, terwijl dit onderwerp Chefsache is.’’

Toch valt ook in Xi een waarschuwing te bespeuren, zegt Dams. In het boek heeft hij het over de begripsparadox van oorlog. ‘’Wanneer spanningen oplopen en de nood tot begrip van de ander echt hoog wordt, worden de mogelijkheden om die kennis te verwerven moeilijker.’’

De kunst van het verstehen

We zien China nu veel meer, maar het land sluit zich af voor het Westen en andersom. Daardoor zien we de relatie steeds meer zwart-wit, maar in werkelijkheid bestaat die uit grijstinten. Dams: ‘’Waarom stel ik nu nog een keer de vraag: Wie is Xi? Om een portret in grijstinten van de Chinese macht te geven, in een tijd waarin het steeds moeilijker wordt de ander zo te zien.’’

Inzicht over China kwam in het verleden vaak laat. Dams denkt nog eens terug aan een onderzoek dat hij in 2017 deed en gesprekspartners beweerden: ‘China, dat wordt toch nooit echt een grote speler?’ en ‘Industriepolitiek komt nooit meer terug.’

‘’Als ik dan probeerde uit te leggen dat het staatskapitalisme van China die industriepolitiek toch echt weer gaat afdwingen, dan kreeg ik als antwoord: ‘Nee joh, het westerse model heeft gewonnen.’ Nu zitten we midden in die industriepolitiek om China en Amerika maar bij te kunnen benen. Mijn advies is daarom: oordeel niet hard over waar je weinig van weet, maar probeer China juist meer te begrijpen vanuit zijn eigen verhaal. Want daar valt de meest waardevolle en strategische kennis te halen.’’

De ander verstehen, zo omschrijft Dams het. Het begrip heeft bij sommigen een negatieve connotatie. Vaak gelezen in de betekenis van sympathiseren, maar verstehen in de zin van de ander proberen te doorgronden vindt de auteur wel belangrijk. ‘’Niet omdat China daar nou zoveel recht op heeft, maar omdat het ons wijzer en rustiger in de wereld doet staan.’’

Dams ziet dat geopolitiek bijdraagt aan enorme onzekerheid en verlies van vertrouwen in instituties en vijandsbeelden. ‘’Dat is misschien best wel terecht, maar het helpt weinig. Wat wel helpt, is begrip krijgen van de moeilijk te duiden ‘ander’. En dan is Xi de perfecte proefpersoon, want het is heel moeilijk om iets mee te krijgen van wat er in zijn hoofd afspeelt. En dat probeer ik te doen in het boek.”

’Meest vooraanstaande beschaving’

Was de status van het huidige China onvermijdelijk en lag die al decennia vast of heeft Xi daar fundamenteel aan bijgedragen, sinds hij in 2012 aan de macht kwam? ‘’Xi heeft China echt in een nieuw tijdvak gebracht’’, analyseert Dams. De Communistische Partij (CCP) moest onder leiding van Mao controle krijgen over het eigen territorium. Bij de latere leider Deng Xiaoping ging het om de enorme inhaalslag voor  China en was groei het devies. ’’Xi heeft de positie terug geclaimd die China, in eigen ogen, altijd al toekomt; die van meest vooraanstaande beschaving ter wereld en niet te negeren grootmacht. Xi heeft het land volledig de geopolitieke arena ingeleid.’’ Niet langer was slechts groeimaximalisatie belangrijk, ook maatschappelijke stabiliteit en het verhogen van de levensstandaard. ‘’Xi is met China ook definitief het westerse ontwikkelingsmodel gaan uitdagen onder het motto ‘China is wat er voorbij de westerse hegemonie ligt.’ Dat is een stap die zijn voorganger nog niet durfde te nemen.’’

Na Xi

Is de geest nu uit de fles? Zet de opvolger van Xi straks deze koers voort? Volgens Dams zal China na Xi op twee gedachten blijven hinken. De eerste: China als alternatief voor een westerse wereldorde. De tweede: via nationalisme en revanchisme het land bewegen richting een hard antiwesters narratief.

Xi vindt steeds meer de botte confrontatie met het Westen. Zijn opvolgers zullen doorgaan met het vinden van de balans, verwacht Dams. ‘’De vraag is of China dat evenwicht weet te behouden of dat het in een zwart-wit strijdverhaal vervalt. Dat zou tragisch zijn voor de wereld, maar ook voor China’s ambitie, namelijk het losweken van de westerse hegemonie. Dat lukt niet als je je tot het Westen blijft verhouden als vijand. Dan blijf je steken in een soort puberteit, waarin je je blijft verzetten tegen je ouders, maar daarmee nooit helemaal volwassen wordt. Dat is het grootste gevaar dat voor Xi en zijn opvolgers op de loer ligt. En ik denk dat zij voorlopig ook in die puberteit zullen blijven steken. Het zal denk ik nog een paar generaties duren voordat er weer een nieuw tijdvak ontstaat.’’

Xi: Het ware verhaal van de man die de toekomst van de wereld in handen heeft is o.a. hier verkrijgbaar.