Verkiezingsprogramma’s: geen eerlijk verhaal over uitbreiding EU

Deze opinie werd eerder gepubliceerd door Het Financieele Dagblad.

Hoewel we het onderwerp niet of nauwelijks in de campagnes en tijdens verkiezingsdebatten horen, kunnen we in vrijwel alle verkiezingsprogramma’s een uitgesproken standpunt lezen over uitbreiding van de Europese Unie. Deze uitgesproken standpunten gaan veelal voorbij aan het huidige EU-beleid op het gebied van uitbreiding, dat ook door Nederland wordt onderschreven. En dat schept onrealistische verwachtingen bij kiezers.

In de praktijk draait het uitbreidingsdossier om de landen in de Westelijke Balkan. De gesprekken met Turkije staan immers in de ijskast vanwege uitholling van de rechtsstaat, mediavrijheid en de mensenrechtensituatie in dat land.

De EU-toetredingsonderhandelingen met Montenegro en Servië lopen al jaren. Met Albanië en Noord-Macedonië staan deze op het punt van beginnen. Kosovo en Bosnië-Herzegovina staan ook in de wachtrij.

Toetredingscriteria
Aan het EU-lidmaatschap zijn strikte eisen verbonden op het gebied van democratie, economie, mensenrechten en adoptie van EU-wetgeving. Met de huidige problemen rond de rechtsstaat in EU-lidstaten als Polen en Hongarije in het achterhoofd, wijst de Nederlandse regering stelselmatig op de noodzaak tot naleving van de toetredingscriteria. Nederland is daarmee één van de meest kritische EU-lidstaten als het gaat om uitbreiding van de EU, maar wijst het onderhandelingsproces in de praktijk niet principieel af. Dat is wel anders in een aantal verkiezingsprogramma’s.

Bijna alle partijen refereren aan EU-uitbreiding in hun programma, met uitzondering van de ChristenUnie en PVV. Gezien het nexit-standpunt van die laatste partij laat ook de visie over EU-uitbreiding zich makkelijk raden. Forum voor Democratie (FvD) verwoordt dit standpunt wel: ‘Per direct stoppen met de uitbreiding van de EU’. En de SP is ook helder en schrijft: ‘verdere uitbreiding is niet mogelijk’.

Sceptisch
Ook VVD en CDA zijn sceptisch, hoewel zij EU-uitbreiding niet volledig uitsluiten. De VVD oppert in het verkiezingsprogramma mogelijke alternatieve vormen van partnerschap. Daarmee laat de regeringspartij zien het bieden van een lidmaatschapsperspectief niet noodzakelijk te vinden.

Het CDA wijst op de strikte criteria, maar wil ook dat onderhandelingen worden gestopt als kandidaten geen democratische verbeteringen laten zien.

Alleen GroenLinks, de PvdA en D66 noemen naast de strikte eisen ook positieve aspecten van EU-uitbreiding. GroenLinks blijft ‘de EU mede zien als vredes- en ontwikkelingsproject’, en noemt daarmee een moreel argument om de Balkanlanden toe te laten. D66 benadrukt de meer praktische voordelen van uitbreiding, zoals vergroting van de Europese interne markt, maar ook indamming van Russische en Chinese invloeden op de Balkan, die in de afgelopen jaren zijn toegenomen.

Alle verkiezingsprogramma’s presenteren uitbreiding daarmee als open keuze, terwijl in de praktijk het vaststellen van de onderhandelingsregels een gepasseerd station is. Begin 2020 zijn op Europees niveau al nieuwe afspraken gemaakt over het te volgen proces in de vorm van een gedetailleerde EU-uitbreidingsmethodologie. In deze nieuwe methodologie zijn de toetredingscriteria sterk aangescherpt en is het mogelijk de onderhandelingen te pauzeren of zelfs volledig te stoppen als hervormingen uitblijven. Het standpunt van het CDA hierover is in de Europese praktijk dus al geregeld.

Bijsturen of afremmen
Met de nieuwe methodologie is het bijsturen of afremmen van het EU-uitbreidingsproces beter mogelijk dan voorheen. Nederland doet dit ook geregeld. Zo eiste ons land in 2019 dat Albanië eerst harder zou optreden tegen georganiseerde misdaad en corruptie. Daarmee heeft Nederland goede controle over het verdere toetredingsproces.

Om als enige lidstaat nu te proberen om het uitbreidingsproces te blokkeren, waartoe sommige partijen in hun programma’s oproepen, is dus onnodig en onrealistisch. Nederland steekt al op andere dossiers de kop boven het EU-maaiveld uit. Denk daarbij aan het onderwerp ‘begrotingsdiscipline’ of het dossier ‘bescherming rechtsstaat’. En in de EU geldt nu eenmaal dat je niet aan alle dossiers je politiek kapitaal kunt spenderen. Keuzes maken is hier noodzakelijk.

Al met al doen de verkiezingsprogramma’s geen recht aan de politieke werkelijkheid binnen de EU. Dat is problematisch, aangezien de politieke partijen zo onrealistische verwachtingen kunnen scheppen bij de kiezers. Dat kan leiden tot onbegrip over de op EU-niveau gemaakte afspraken en vervolgstappen in het uitbreidingsproces, en zo de kloof tussen de EU en de burger verdiepen.

Volg @Wouter_Zweers op Twitter.