Het nieuws dat vorige week de krant nauwelijks haalde maar een vette kop op de voorpagina verdiende, kwam uit Duitsland.
Daar onderhandelen CDU en SDP na de parlementsverkiezingen over een brede regeringscoalitie. De verkiezingen voor de Bondsdag eind september leverden Angela Merkel (CDU) een grote overwinning op, maar niet groot genoeg om haar regering zonder steun van de sociaal-democraten voort te zetten.
Het nieuws uit Berlijn was dat de rechtervleugel van de christen-democraten, beter gezegd de Beierse CSU, en een linkse minderheid binnen de SPD in de onderhandelingen over een regeerakkoord de invoering van een referendum verlangen.
Geen eenmalig referendum over de invoering van de maximumsnelheid of de afschaffing van het Reinheitsgebot voor bier, nee, een vaste mogelijkheid om het volk rechtstreeks te raadplegen over belangrijke Europese kwesties. Voorbeelden waren er direct: het toelaten van nieuwe lidstaten tot de Europese Unie, overdracht van nationale bevoegdheden aan Brussel en het uitgeven van grote sommen geld voor het redden van behoeftige eurolanden.
Een referendum is een gevoelig onderwerp, een Duits referendum ligt sowieso nog iets delicater, en een Duits referendum over Europa lijkt me brandgevaarlijk.
Van mij mag iedereen natuurlijk voor de invoering van een referendum zijn, zelfs weldenkende mensen misgun ik dat recht niet. Ik zou me zelfs laten overhalen tot zo’n simplistisch ja/nee-instrument als de voorstanders mij ervan overtuigen dat ik ongeschikt ben voor het maken van bredere afwegingen en parlementaire compromissen niet aan ons electoraat zijn besteed.
Ook in ons land zijn er geleerde mensen die dat beweren: die van het Burgerforum die een verenigd Europa ‘gevaarlijk’ vinden, maar vooralsnog hoor ik daar niet bij.
Een Duits referendum over Europa lijkt me brandgevaarlijk.
Wie – zoals nu in Berlijn op tafel ligt – een Duits referendum voorstelt, moet nog een stap verder durven gaan, want dat woord roept akelige rillingen op bij onze buren. Het lijkt in Nederland ver gezocht, maar in Duitsland wordt ‘referendum’ geassocieerd met de machtsgreep van de Führer in de jaren dertig.
In 1934 verzekerde Hitler zich van de macht – hij werd Führer en Rijkskanselier tegelijk – via deze kunstgreep, in 1936 liet hij met een quasi-referendum de inlijving van Rijnland en het monopolie van de NSDAP goedkeuren en in 1938 nog maar een keer de Anschluss van buurland Oostenrijk.
Niet voor niets besloten de geallieerden, die de Bondsrepubliek na de Tweede Wereldoorlog een nieuwe grondwet oplegden, om deze vorm van democratie tot het uiterste te beperken. Alleen bij herindeling van de deelstaten en bij eventuele invoering van een nieuwe grondwet mag het uit de kast worden gehaald.
De Duitse democratie is een wondermooi baksel gebleken na de Tweede Wereldoorlog, de Grundgesetz geldt zelfs als een van de weinige geslaagde voorbeelden van een door derden verzonnen maakbaar model. (Export van democratie, nation building, wie durft dat tegenwoordig nog te bepleiten?)
Eraan sleutelen via grove instrumenten als het referendum zou het systeem ontwrichten. Na de Wende in 1989 was men nog altijd zo beducht, dat zelfs een historische gebeurtenis als de Duitse hereniging niet aan een volksbesluit werd onderworpen.
Invoering van een Duits referendum over europapolitischen Entscheidungen von besonderer Tragweite zou onder het mom van directe democratie de deur openzetten voor populistische nee-sentimenten en nationalisme. Een heilloos idee in uitgerekend een van de landen die economisch goed overleven, in een stabiel systeem dat zijn extremistische oprispingen na 1949 altijd heeft weten te kanaliseren.
Het mag misschien belegen klinken, maar ‘keine Experimente’ lijkt me ook in dit opzicht de beste weg.
Is dit een zaak die alleen de Duitsers aangaat? De kans op invoering van het referendum lijkt nog niet zo groot, want aan de onderhandelingstafel is het politieke middenblok van CDU en SPD faliekant tegen. Maar in het opkomend Europees populisme is het ook een belang van buurlanden om in de gaten te houden welke concessies aan onderbuikgevoelens onder het mom van democratie bij de buren worden gedaan.
Als de Duitsers in een vlaag van nationale begoocheling de Europese machine willen stopzetten, is er geen houden meer aan. Ik hoop dat Angela Merkel keihard nee zegt, en betaal nog liever tol op de Duitse Autobahn.
