Er is de laatste dagen veel ophef over een groot afluister- en aftapprogramma van de National Security Agency in de VS. De mogelijkheden om onder andere via Google en Facebook tot ver achter de voordeur te kijken en particuliere en overheidscommunicatie ‘af te vangen’, zijn enorm gegroeid.
Toch is deze praktijk al veel ouder. De Britse journalist Duncan Campbell (o.a. The New Statesman, the Guardian) verrichtte sinds de jaren negentig baanbrekende onderzoeksjournalistiek op dit gebied, naar Echelon, het wereldwijde afluistersysteem. Toen bekend werd dat via Echelon ook voelsprieten tot in ‘Brussel’ en het Vaticaan had, deed Campbell een onderzoek in opdracht van het Europees Parlement.
In 2000 interviewden Ko Colijn en Paul Rusman hem voor Vrij Nederland.
Echelon luistert miljoenen berichten af
Door Ko Colijn en Paul Rusman
Niemand is veilig voor Echelon, het Brits-Amerikaanse afluistersysteem. Niet alleen organisaties als Greenpeace en Amnesty International waren of zijn nog doelwit, ook de Europese Minister-raad werd afgetapt. Europees commissaris Frits Bolkestein deed Echelon vorige maand af als een 'gerucht'. Maar zelfs ex-CIA-chef Jim Woolsey heeft nu het spioneren toegegeven. EU-woordvoerder Jonathan Faul noemde zijn bekentenis vorige week een 'ongehoorde schande'. Het Europees Parlement begint deze week een officiele onderzoeksprocedure. En EU-voorzitter Portugal heeft Echelon op de agenda van de ministers van Binnenlandse Zaken en Justitie gezet.
'Beste vrienden uit Europa, natuurlijk bespioneren we jullie,' zei ex-CIA-directeur Jim Woolsey begin maart. 'Maar we doen het netjes, we stelen maar vijf procent van onze industriële informatie. De rest halen we uit open bronnen.'
De Italiaanse openbare aanklager Pietro Saviotti is daar niet zo zeker van. Hij onderzoekt of de geheimste van alle Amerikaanse inlichtingendiensten, het National Security Agency (NSA), de telefoon van de paus afluistert. Frankrijk bekijkt of Groot-Brittannië en de Verenigde Staten kunnen worden aangeklaagd omdat ze bedrijfsinformatie aftappen via het openbare telefoonnet. Zweden en Denemarken willen een groot Europees onderzoek naar afluisterpraktijken. België is al met zo'n onderzoek begonnen. En de voorzitter van de Europese Commissie, Romano Prodi, is zo geschrokken van een onderzoeksrapport over de afluisterpraktijken dat hij er meteen werk van wil maken.
Het gaat om het afluistersysteem Echelon. De Schotse fysicus en onderzoeksjournalist Duncan Campbell is de opsteller van het opzienbarende rapport hierover. Campbell werkte voor de New Statesman, toen die nog spraakmakend was en later bij de eveneens tegen Labour aan hangende Guardian. Tegenwoordig is hij televisiemaker en consultant-onderzoeker. Spionage en militaire onderwerpen zijn Campbells specialismen, en dat al meer dan vijfentwintig jaar. Hij maakte het de Britse afluisterdienst Government Communications Headquarters (GCHQ) ooit zo lastig dat hij in 1977 gearresteerd werd op beschuldiging van de schending van staatsgeheimen. Maar de Labour-regering van die dagen beet haar tanden stuk op de zaak en Campbell kreeg de ene journalistieke prijs na de andere voor zijn onthullingen.
In 1988 hoorde hij van de Amerikaanse NSA-specialiste Margaret Newsham over Echelon, het wereldwijde aftapsysteem van de Engelstalige landen (de Verenigde Staten, Groot-Brittannië, Australië, Canada en Nieuw-Zeeland), dat in staat is vijfennegentig procent van het wereldwijde berichtenverkeer via telefoon, radio, internet en fax te onderscheppen. Newsham was systeembeheerder op de Britse Menwith Hill, de grootste afluisterinstallatie buiten de Verenigde Staten. Ze begon te twijfelen aan haar baan toen ze merkte dat Echelon zelfs de telefoongesprekken van senator Strom Thurmond aftapte. Een gevoelig punt, omdat alleen de FBI Amerikanen mag afluisteren en ook omdat Thurmond een sleutelfiguur was in de defensiepolitiek. Campbell schreef over Echelon maar de reacties waren lauw. Tien jaar later volgde het verhaal van een andere journalist. De Nieuw-Zeelandse Nicky Hager had andere bronnen dan Campbell. Nu ontstond wel tumult. Het Europees Parlement trok geld uit voor een onderzoek en Campbell kreeg de opdracht.
Echelon is niet zomaar een uit de hand gelopen kwajongensstreek. Tijdens de Tweede Wereldoorlog ruilden de Britten en Amerikanen al gegevens die ze hadden verkregen met behulp van de Duitse en Japanse militaire codes. Dat kraken van de onkraakbare codes met behulp van de eerste, speciaal ontworpen, computers was het knapste huzarenstukje uit de oorlog. In veel veldslagen beschikten de geallieerden daardoor over sleutelinformatie waarmee ze de tegenstander beetnamen. De geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog kon pas echt worden geschreven nadat beide landen ruim tien jaar geleden dit enorme geheim openbaar hadden gemaakt.
Vanwaar die decennialange aarzeling? De diepste reden daarvan, maar ook van de beroemde special relationship tussen Amerika en Engeland, was dat de afluisteraars na de oorlog gewoon waren doorgegaan. Alleen het doelwit was licht gewijzigd. Het geheime UK/USA-bondgenootschap was in 1947 uitgebreid met het puikje van de Commonwealth-landen, Australië, Nieuw-Zeeland en Canada. De atoomgeheimen delen met Canada en Engeland, zoals Roosevelt en Churchill tijdens de oorlog waren overeengekomen, daarvan kon geen sprake zijn. Maar samen met Groot-Brittannië elektronische spionage bedrijven, dat was bespreekbaar.
Afluisteren met Echelon kan 'nuttige' kennis opleveren. In de Europese Raad van Ministers wordt gesproken over de hoogte van de graanprijzen of wat de uitstootnormen voor kooldioxide zouden worden. En dat is handige informatie voor Amerikaanse boeren en autofabrikanten. Ook de Europese Commissie wordt afgeluisterd, om erachter te komen wat de Europese strategie in het wereldhandelsoverleg zal zijn. De terrorist Osama Bin Laden wordt afgetapt. Echelon kraakte bijvoorbeeld ook de telefoon van de onderhandelaar van Airbus, die in Saoedi-Arabië op het punt stond voor miljarden aan vliegtuigen te verkopen.
Premier Thatcher liet volgens een Canadese agent twee van haar eigen ministers afluisteren. Door de Canadese Echelon-dienst, omdat de Britse wetgeving het spioneren van eigen onderdanen aan banden legt. Maar ook de telefoons van Christian Aid en Moeder Teresa zijn afgetapt, want dat biedt exclusieve informatie over de toestand in India of Afrika. Lady Di werd afgeluisterd, omdat ze veel invloed had op de onderhandelingen over een wereldwijd verbod op landmijnen.
'Vooral de ngo's worden afgetapt,' zegt Campbell tegen VN, 'de niet-gouvernementele organisaties zoals Amnesty International, het Rode Kruis en Green-peace, want zij komen op plaatsen waar regeringen en spionnen vaak niet doordringen. Maar ook het Vaticaan wordt afgeluisterd. De rooms-katholieke kerk heeft nu eenmaal veel invloed op allerlei politieke kwesties, zoals nucleaire ontwapening. Dat begon twintig jaar geleden met de plaatsing van kruisraketten in West-Europa als antwoord op de Russische SS-20.'
Echelon werkt met Dictionary-computers. Daarin worden trefwoorden gestopt, die als vishaakjes in dat enorme berichtenverkeer hengelen. Campbell: 'Alle berichten die aan die trefwoorden blijven hangen, worden naar de opdrachtgevers, de inlichtingendiensten, doorgestuurd. Echelon vist geen informatie uit spionagesatellieten of telefoonkabels. Dat gebeurt weer apart. Het totale wide area network verbindt alle afluister- en spionagestations met elkaar en was ooit zelfs groter dan het internet.'
Echelon is dus een reusachtige stofzuiger. Maar wie bepaalt welke berichten er worden opgezogen? 'De inlichtingendiensten van de aangesloten landen maken boodschappenlijstjes. Die worden vervolgens in elkaar geschoven en de meest voorkomende trefwoorden worden geselecteerd en ingevoerd in de Dictionary-computers. Het gaat vooral om politieke informatie, diplomatiek verkeer, militaire boodschappen, belangrijke berichten tussen bedrijven, noem maar op. Terrorisme, grote kapitaalbewegingen, grote transacties, dat soort dingen wil men in de gaten houden. Het gaat ze niet om het leegzuigen van bepaalde landen, maar om thema's. Bijvoorbeeld drugshandel, en dan scant Dictionary op dat thema.' Campbell: 'Het is een extreem krachtig apparaat, dat technisch werkelijk alles en iedereen kan volgen.' 'Get serious, we moeten wel spioneren,' is het verweer van ex-CIA-directeur Woolsey. 'Hoe kunnen we anders weten of landen zich aan embargo's houden, of ze geen spullen kopen voor massavernietigingswapens en of Amerikaanse bedrijven niet benadeeld worden door omkooppraktijken van buitenlandse bedrijven die eigenlijk inferieure spullen leveren? Amerikaanse bedrijven leveren eigenlijk altijd betere waar, maar toch vissen ze vaak achter het net. Zelfs onze trouwste bondgenoten maken zich aan omkoping schuldig.' En passant verwijst Woolsey naar Frankrijk, waar steekpenningen nog altijd als een aftrekpost voor de belasting gelden. En dan zijn er ook nog de buitenlandse inlichtingendiensten, die Amerika en Groot-Brittannië zelf op de korrel nemen. Wat vindt Campbell van dat verweer? 'Ja, natuurlijk, we doen allemaal wel aan spionage. Maar je moet de verhoudingen niet uit het oog verliezen. Dat de Amerikanen alleen uit zijn op gelijke kansen voor iedereen is bullshit. Hypocriete nonsens. De Russen hebben een forse spionagecapaciteit en de Chinezen zitten hen op de hielen, de Fransen zijn op afstand derde. Israël doet het op beperkte schaal, alleen met spionnen. Maar één ding staat als een paal boven water: het UKUSA-systeem is veruit het grootste in de wereld.'
Volgens de Belgische pers zou de EU in het geheim voorbereidingen treffen om een eigen afluistersysteem op te zetten. Heeft Europa volgens u een antwoord op Echelon?
'Nee, er is geen Europees Echelon. Er wordt alleen nationaal afgeluisterd. Er is wel Europees overleg over cryptografie, het versleutelen van berichtenverkeer, en over het samen kunnen aftappen van telefoons. De Engelsen zullen natuurlijk wel een keer kleur moeten bekennen, want nu bespioneren ze hun eigen EU-partners. Ergens in de komende halve eeuw zullen ze moeten beslissen waar ze bij willen horen, bij Europa of bij Amerika. De Europese Commissie kwam er anderhalf jaar geleden achter dat er iets aan de hand was, dat de Amerikanen de zittingen van de Raad van Ministers in Brussel afluisterden. Toen zijn er meteen veiligheidsmaatregelen genomen. Ze zijn cryptografie gaan toepassen op hun onderlinge communicatie, of ze hebben die verbeterd waar het al werd gebruikt.'
Bestaat er nog wel een veilige manier om iemand anders te laten weten hoe het met je gaat?
'O, jawel. Stuur iemand een handgeschreven fax, met hanenpoten. En met een veilige versleuteling, encryptie dus, kun je het Echelon nog lastig genoeg maken. Dat wil niet zeggen dat je communicatie daarmee honderd procent veilig is, maar je kunt het wel duur en tijdrovend maken om je te laten afluisteren. De race is niet verloren, al kun je niet zeggen hoe het over twintig jaar weer zal zijn. Op dit moment wint de cryptografie het van de spionnen. Laat een bedrijf als Philips Crypto in Eindhoven (in staatshanden - KC, PR) dus vooral doorgaan met het ontwikkelen van crypto. Volgens mij moet dat het antwoord van de Europese Unie zijn: geen "Amerikaanse inkijk" mogelijk maken, maar de beveiliging steeds verder opvoeren volgens een uniforme, Europese sleutel.' De huidige glasvezelkabel is moeilijker af te tappen dan het ouderwetse koperdraad. Onmogelijk is het niet, zegt Campbell. Je moet dan op de zeebodem gaan inbreken in de versterkerstations die om de zoveel kilometer het lichtsignaal in de kabels versterken. 'Het is niet voor niets dat de Verenigde Staten twee miljard gulden uitgeven aan een nieuw type onderzeeër, de Jimmy Carter. Er is geen andere reden om zo'n gloednieuw vaartuig te ontwerpen dan het aftappen van de glasvezelkabels. De komende vijftig jaar zal bijna alle communicatie via deze kabels gaan,' meent Campbell. Dat kost een lieve duit. 'Kijk, als het om spionage in oorlogstijd gaat, is er geen probleem. Dan snijden een paar agenten die kabels natuurlijk gewoon door en dwingen ze de vijand om zijn berichten gewoon weer ouderwets via radio en satellieten te versturen. En die vang je dan zo op. Maar in vredestijd kun je niet botweg sabotage plegen, dan moet je subtieler te werk gaan.'
Want vrede is oorlog voeren, met andere middelen.
Zie ook: Nederland levert ultrageheime apparatuur aan de paus. Ko Colijn in Vrij Nederland, 9 december 2000
