In Oekraïne is men in spannende afwachting van de presidentsverkiezingen van 25 mei. Zullen deze ongestoord doorgang kunnen vinden? Wie gaat er winnen en wat daarna? Ik ben er niet gerust op. Zal er overal gestemd kunnen worden op zo’n manier dat de uitslag legitiem is en, nog belangrijker, als zodanig wordt ervaren? Zullen zij leiden tot herstel van eenheid in dit gespleten land? Meer vragen dan antwoorden met nog een aantal dagen te gaan. In die delen van Oekraïne die zich ‘onafhankelijk’ hebben verklaard – in Loegansk en Donetsk - zal van een fatsoenlijke stembusgang geen sprake kunnen zijn wanneer de feitelijke machthebbers daar niet meewerken. En waarom zouden ze? In Kiev worden ze als separatisten aan de kant gezet – een boycot ligt meer voor de hand. Dan kunnen ze de uitslag negeren en blijven weigeren terug te keren naar de status quo ante.
Machtsvacuüm
De verkiezingen worden gehouden om het machtsvacuüm na de verdrijving van president Janoekovitsj op te vullen. Met een nieuwe president, een nieuwe regering en hopelijk snel parlementsverkiezingen moet deze worden opgeheven zodat vanuit Kiev de crisis waarin het land verkeert met kracht kan worden aangepakt. De huidige interim-regering probeert nog snel voor zondag aanstaande een fundament te leggen met een breed opgezette dialoog over de toekomst van het land inclusief het cruciale aspect van ‘local self government’, oftewel (vergaande) decentralisatie. Dit is in aanloop naar 25 mei een signaal aan Zuid Oost Oekraïne dat de belangen van de Russen en Russisch sprekenden, die daar wonen, serieus worden genomen. Twee oud presidenten zijn van stal gehaald om de eerste sessies te leiden en alles mag, volgens de minister van buitenlandse zaken van de interim-regering Deschytsia, aan de orde komen.
De ‘ separatisten’ zijn echter niet welkom aan tafel. Dat was wel de bedoeling van de dialoog die onderdeel uitmaakt van de ‘roadmap’, die de OVSE aan de partijen heeft voorgelegd. Daarin zou ook de ‘ herinrichting’ van het land aan de orde moeten komen. Rusland, dat steeds heeft aangedrongen op nationaal overleg voorafgaand aan de verkiezingen, steunt de opzet van de OVSE maar door verzet van Kiev en Washington is het niet naar buiten gebracht. Kiev wil zelf de controle houden over het proces, zegt men daar. Dat moet Oekraïens zijn en blijven.
Rusland
Door Moskou en zijn Oekraïense aanhang buiten de deur te houden, neemt Kiev het risico dat de Russen niet zullen meewerken aan een ordelijk verloop van de verkiezingen met als voorwendsel dat in de aanloop ernaar toe geen rekening gehouden is met de belangen van de mensen uit Donetsk en Loehansk. Dat zal dan ook het verweer zijn tegen Westerse protesten en mogelijke nieuwe sancties. Het negeren van de eisen van Moskou maakt de Russische politiek er niet voorspelbaarder op. President Poetin was eerst tegen de referenda in Donetsk en Loehansk, maar meldde daarna dat de uitslag gerespecteerd moet worden. Door steeds te benadrukken dat Kiev de keuze heeft tussen federaliseren of falen als staat, maken de Russen duidelijk uit te zijn op tenminste grote autonomie (ook in de buitenlandse en handelspolitiek) voor de ‘onafhankelijke’ volksrepublieken, die het overigens (nog) niet erkend heeft. Dat heeft het in het geval van Abchazië en Zuid Ossetië, Russische enclaves in Georgië, in het verleden overigens wel gedaan. Misschien gebeurt dat nog wanneer Moskou zou besluiten militair in te grijpen. Wat ik niet verwacht omdat Rusland ook zonder dat greep kan houden op Zuid Oost Oekraïne. De aankondiging van Poetin dat de troepen die zich bij de grens met de Oekraïne bevinde terug gaan naar de kazernes, bevestigt vooralsnog dit beeld. Maar dergelijke mededelingen zijn eerder gedaan. Even afwachten dus.
Binnenlands probleem
Ik begrijp wel dat de Oekraïense regering datgene wat formeel als een binnenlands probleem wordt bestempeld intern wil afdoen. Maar erg sterk is haar positie niet. Zij is de controle in delen van het land kwijt en dat zal na 25 mei niet een-twee-drie veranderen. De regering heeft sowieso weinig gezag bij de bevolking en het oordeel van bijvoorbeeld de gezaghebbende International Crisis Group is vernietigend: ” The government barely functions (…)and consists mostly of veterans of a discredited political system and new faces with little or no government experience. “
De EU en de VS staan in deze situatie voor twee majeure uitdagingen: Rusland ‘dwingen’ Oekraïne met rust te laten én te voorkomen dat een volslagen van het Westen afhankelijk land een bodemloze put wordt waarheen miljarden gepompt moeten worden zonder dat de problemen opgelost worden.
Stevige regering
Krijgen we na 25 mei een regering die even zwak is als de huidige en even gevoelig voor druk van oligarchen en extremistische groeperingen zoals Svoboda en de Rechtse Sector, dan zullen VS en EU het grote moeite hebben Oekraïne op de juiste koers te krijgen – op weg naar een onafhankelijk, democratisch en gerespecteerd land dat zijn eigen keuzes kan maken. Het zal een zeer stevige regering vergen om dat tegen de druk van Moskou in te doen. Zal de gedoodverfde winnaar van aanstaande zondag, de oligarch Petro Poroshenko, dat voor elkaar krijgen?
Om meerdere redenen zou het wat waard zijn wanneer Poetin partner van zo’n proces zou zijn in plaats van permanente ‘ontregelaar’? Deze hoop klinkt vooral door in Duitsland waar men ten koste van veel een permanente confrontatie met Rusland wil vermijden. Deze is niet alleen verbonden met economische belangen maar ook met angst voor een nieuwe tweedeling van Europa. In het land van Willy Brandt doet het pijn wanneer het Helsinki proces aan diggelen lijkt te gaan. Sommigen daar hebben wel begrip voor het verzet van Moskou tegen de uitbreiding van de invloed van NAVO en EU naar het Oosten. De Russen zijn deel van het probleem en moeten daarom ook deel van oplossing worden, is de stelling.
Maar het is Rusland geweest dat de bestaande veiligheidsafspraken in Europa flagrant geschonden heeft door de Krim in te lijven. Hetzelfde geldt voor de steun aan separatisten in Oekraïne en elders. Het eerste is geen reden meer om niet te praten getuige het Genève overleg van 17 april. Maar Moskou zal – wil het mee mogen praten over de toekomst van Oekraïne - de claim dat alleen Rusland de Russen en Russisch sprekenden in Oekraïne kan beschermen, moeten opgeven en accepteren dat dat in OVSE gebied een gezamenlijke verantwoordelijkheid is. Het zou daarmee een belangrijk argument voor inmenging bij de buren uit handen geven. En de mogelijkheid te sturen door te storen. Ik zie dat niet zo snel gebeuren.
