Het nieuws uit de regio Oekraïne is wat minder spectaculair dan de afgelopen weken soms het geval was. Het NOS Journaal opent er niet elke dag mee. Maar de spanning blijft natuurlijk. Waarvoor dient die enorme Russische troepenmacht aan de Oekraïense grens? Niet alleen daar maken ze zich grote zorgen.
Nerveus kijken de Baltische staten Letland en Estland naar de NAVO en vragen om duidelijke signalen dat het bondgenootschap artikel V van het verdrag – de wederzijdse veiligheidsgarantie - zal respecteren. De NAVO heeft inmiddels de waakzaamheid in deze regio verhoogd. In Riga en Tallinn kan men gerust zijn. Die zekerheid heeft Oekraïne niet. Moldavië en Georgië, die zich eveneens bedreigd voelen door de jongste ontwikkelingen, evenmin. Er wordt door deze landen weliswaar samengewerkt met de NAVO maar zicht op lidmaatschap is hen nooit gegeven.
Veel NAVO leden, vooral Europese, waren en zijn daar tegen om Rusland niet in het harnas te jagen maar ook uit onwil om deze landen veiligheidsgaranties te verschaffen. Of dat na de Russische capriolen in de Krim verandert, betwijfel ik. Ook president Obama heeft hardop te kennen gegeven daarvoor niet te voelen. Hoogstens zal de reeds bestaande militaire samenwerking worden uitgebreid. Een militaire reactie van de NAVO op een Russische inval in Oekraïne wordt openlijk uitgesloten. Het bondgenootschap probeert met andere middelen Rusland tot terughoudendheid te dwingen. Welke sancties de Atlantische alliantie nog in huis heeft mocht Moskou escaleren wordt in het midden gelaten. De EU heeft voor dat geval ‘ernstige consequenties’ aangekondigd.
Eenduidige signalen
Hoe reëel is dat laatste scenario? Maakt Rusland daadwerkelijk aanstalten om tot de aanval over te gaan zoals wel wordt gesuggereerd? Wat gaat er om in de hoofden van degenen die de besluiten nemen in Moskou? Eenduidige signalen krijgen we niet. Er is overleg tussen de VS en Rusland geweest met juist als doel te de-escaleren en een dialoog over de toekomst van Oekraïne te starten. Maar vlot verloopt dat niet. Rusland blijft de regering in Kiev als illegitiem bestempelen en eist dat er een nieuwe grondwet komt waardoor er een federaal Oekraïne ontstaat. Het land wil kunnen meepraten over de toekomst van het buurland op basis van gelijkwaardigheid met de Westerse partners van Oekraïne. De VS blijft natuurlijk eisen dat de annexatie van de Krim wordt teruggedraaid en dat Rusland de troepen bij de grens weghaalt.
Militaire experts beweren dat de Russen daar genoeg mensen en materieel verzameld hebben om een strook in Zuid- Oost Oekraïne snel te kunnen bezetten en daarmee een corridor creërend tot aan Transnistrië, het Russiche sprekende deel van Moldavië. Maar is dat ook de intentie van Moskou? Dat beweert bij hoog en laag van niet. Het zou de integriteit van het buurland respecteren mits de belangen van de daar wonende Russen en Russisch sprekenden niet in het geding komen. De Russen kunnen ook kiezen voor een afwachtende houding: Hoe lang houdt het nieuwe regime in Kiev het vol? Oekraïne is bijna failliet. Door een forse verhoging van de gasprijs probeert Moskou de economie nog verder te verslechteren.
Alibi
Maar de Russen hebben zichzelf ook al een alibi verschaft voor eventueel militair ingrijpen - om Russen en Russisch sprekenden te beschermen waar zij bedreigd mochten worden. Het is voor Moskou geen al te ingewikkelde opgave zo’n vuurtje zelf op te stoken. De ex KGBers die tegenwoordig Rusland bestieren zijn meesters van de provocatie. Dat zagen we al in de Krim en in Oost Oekraïne. In Transnistrië klink nu ook de roep om aansluiting bij Rusland. Vrienden in Georgië meldden me dat Rusland blijft provoceren aan de demarcatie lijn tussen dat land en het door de Russen afgesplitste Zuid-Ossetië - door steeds de afzettingen aan deze onofficiële grens met tientallen of honderden meters op te schuiven . Ook zouden er paspoorten worden uitgereikt in een gebied dat een corridor zou kunnen vormen tussen Armenië, de grote bondgenoot in de Kaukasus, en Rusland.
Wat is waar en wat niet? Waarop moeten we rekenen? Het antwoord is in Moskou te vinden. Maar het blijft gissen. Neemt Poetin genoegen met inlijving van de Krim of is zijn honger naar meer, post sovjet, land nog niet gestild? Zijn populariteit is enorm gestegen en wil hij die behouden dan is het roffelen van de nationalistische trom op korte termijn zijn beste optie. Maar wat zal de rekening daarvan op langere termijn zijn? En hoe ziet hij zijn eigen toekomst? Hoe kan hij voorkomen dat op een gegeven moment ook zijn land onrustig wordt als de door velen voorspelde economische neergang zich voordoet? Op een terugkeer naar meer democratische verhoudingen in Rusland hoeven we niet te rekenen.
Poetin heeft er natuurlijk ook persoonlijk belang bij een nog autoritairder regime te vestigen op de golven van het herleefde nationalisme. De fundamenten daarvoor zijn al gelegd. Een soort één partijstaat naar Chinees of Singaporees model. In zo’n land zou hij eventueel met pensioen kunnen. Maar ook dit scenario is met veel vragen omgeven. Niet in de laatste plaats omdat de vergelijking met China en Singapore - economische succes verhalen – in veel opzichten niet opgaat. Toch blijven vragen als deze over de ware bedoelingen van de machthebbbers in Rusland mij het meest intrigeren. Maar ga je daarover te rade bij de echte experts en ervaringsdeskundigen, dan krijg je ook geen eenduidig antwoord.
Post-imperiale frustratie
Project Syndicate (The world’s opinon page zoals het zichzelf afficheert) plaatst zeer regelmatig bijdragen van schrijvers die aan dat profiel voldoen. Neem Javier Solana, voormalig NAVO baas en EU buitenland tsaar. De annexatie van de Krim is volgens hem een poging om de post-imperiale frustratie van Rusland te beëindigen. Hij wijst op de historisch sentimenten waarop deze gebaseerd is. Maar die mogen natuurlijk geen excuus vormen. Rusland heeft zichzelf in de vingers gesneden door met de annexatie van de Krim Oekraïne permanent van zich te vervreemden. Solana wil op kortere termijn prioriteit geven aan de stabilisering van dat land. Het Westen moet helpen de rechten van minderheden en sociale insluiting te bevorderen.
Adam Michnik, voorheen een voorman van Solidariteit en een zeer succesvolle Poolse journalist, kiest een veel hardere lijn. Hij heeft het over Poetin als de Russische peetvader die hij tot alles in staat acht. We zijn getuige van het echte einde van de geschiedenis: Een geschiedenis van dromen over een democratische wereld. Vertrouw niet op het diplomatieke compromis, waarschuwt hij. Een bandiet stop je alleen met geweld. Gelukkig loopt het met maffia bazen vaak slecht af, is niettemin zijn ietwat contradictoire conclusie. Terwijl noch Solana noch Michnik enige sympathie tonen voor de argumentatie van Moskou, wijst de econoom Jeffrey Sachs er in zijn commentaar interessant genoeg op dat Rusland zeker niet het enige land is dat een loopje neemt – of heeft genomen – met het internationaal recht. Dat staat niet alleen onder druk door de recente gebeurtenissen. Er dreigt een terugval op ouderwetse machtsbalans politiek waaraan dus niet allen de Russen debet zijn.
Dat laatste oppert ook Joschka Fischer, in het verleden minister van Buitenlandse Zaken van Duitsland, die vreest dat we met een langdurige crisis te maken zullen hebben waarbij het Westen een politiek van ‘ containment’ zal moeten voeren. Hij verklaart het optreden van Rusland vooral als een reactie op de uitbreidingspolitiek van de EU. Dominique Moisi, die een mooi boek schreef over de geopolitiek van de emotie, bedankt Poetin met zoveel woorden voor het op één lijn brengen van Europa met een nieuw verhaal en een nieuw motief. Mars en Venus is niet langer VS versus EU maar beiden tegen Moskou. Net als veel anderen zoekt Moisi een analogie voor wat er zich nu afspeelt. Hij komt uit bij de Krim oorlog, 19e eeuw, toen Rusland imperiale ambities combineerde met religieuze ijver (bescherming van heiligdommen in Jeruzalem). Poetin vertegenwoordigt een explosieve mix van nationalisme, orthodoxie, en de mentaliteit van zijn KGB jaren. We zijn verwikkeld geraakt in een kostbare confrontatie waarbij Rusland meer te verliezen heeft. Een ding is volgens hem zeker: Poetin zal niet stoppen bij de Krim.
Kremlinologie
Mooie analyses, rake typeringen. Maar waarin het zal uitmonden, is ook voor deze connaisseurs een raadsel. De hoogste tijd daarom om het vak van Kremlinologie weer in te voeren. Of is het beter – want de geschiedenis herhaalt zich niet – om de eerste e van deze term te vervagen door een i.
