Dit artikel werd op 31 december 2022 gepubliceerd in de Vlaamse zakenkrant De Tijd geschreven door Jasper d'Hoore.
'We beleven een Weimar-moment'
Pessimistisch over de samenleving waren we al, maar sinds het begin van de oorlog in Oekraïne zijn we voor het eerst sinds lang pessimistisch over ons eigen leven. Volgens de Nederlandse politicologe Monika Sie Dhian Ho zijn we op een gevaarlijk punt aanbeland. ‘Bij een meerderheid van de kiezers zien we een nationale en sociale reflex. Net als in de jaren 30 is het de vraag of democratische krachten daarop een antwoord kunnen bieden.’
Zeitenwende is bij de Duitsers het woord van het jaar geworden en Monika Sie Dhian Ho, de directeur van de prestigieuze Nederlandse onderzoeksinstelling en diplomatieke academie Clingendael, begrijpt goed waarom. Op 24 februari, de dag van de Russische inval in Oekraïne, is Europa volgens haar wakker geworden uit een droomwereld waarin het veel te lang heeft vertoefd. ‘Omdat voormalig Sovjetleider Mikhail Gorbatsjov opdook in een reclame van Pizza Hut, dachten we dat de hele wereld zou verpizzahutten. De markt zou alles oplossen en in navolging van Europa zouden alle landen een liberale democratie worden. Wel, die gedachte was absurd eurocentristisch.’
We treffen Sie op de donderdag voor kerst op een verlaten landgoed Clingendael, net buiten Den Haag. Na een hels jaar zijn de medewerkers van de denktank voor internationale betrekkingen, die ook geregeld door De Tijd wordt geraadpleegd, met vakantie vertrokken. Het poetspersoneel ruimt de laatste resten van het kerstfeestje van de avond voordien weg. Alleen Sie, die net terug is van een vergadering op het ministerie van Buitenlandse Zaken, loopt er nog rond. ‘2022 was een jaar waarin Clingendael heeft gedaan waarvoor het besteld is: duiding, training en onderzoek leveren in tijden waarin daar heel veel behoefte aan is’, stelt ze.
De 55-jarige Sie is het kind van een Chinees uit Indonesië en een Frans-Nederlandse moeder die ook in Indonesië, een voormalige Nederlandse kolonie, heeft geleefd. Vooraleer ze in 2016 bij Clingendael de leiding kreeg, was ze directeur van de Wiardi Beckman Stichting, een denktank gelinkt aan de sociaaldemocratische Partij van de Arbeid. Haar achtergrond zou kunnen doen vermoeden dat ze een dromerige kosmopoliet is, maar dat is niet het geval. Voor de huidige tijden pleit ze voor machts-, territoriale en identiteitspolitiek. In haar woorden: ‘Een trend naar geopolitisering.’
Om in de wereld mee te kunnen spelen, zo stelt de Nederlandse politicologe, moet een grootmacht aan drie voorwaarden voldoen. Hij moet een machtspolitiek kunnen voeren, en dus over een sterk leger beschikken. Hij moet controle over zijn grenzen hebben. En hij moet zijn inwoners via een identiteitspolitiek een wervend verhaal kunnen vertellen over wie ze zijn en waar ze naartoe gaan. De Verenigde Staten, China en Rusland voldoen aan die drie voorwaarden, Europa aan geen enkele van de drie.
Sterker nog, tot voor kort werd zo’n discours binnen Europa weggezet als een eng nationalistisch verhaal. Vandaar de Zeitenwende. ‘Pas na de Russische inval in Oekraïne beseffen Europeanen hoe kwetsbaar ze militair zijn’, meent Sie. ‘
‘Pas na de Russische inval in Oekraïne beseffen Europeanen hoe kwetsbaar ze militair zijn’
Onze buitengrenzen beschermen we niet, we managen ze. Op basis van recht vanuit een vluchtelingenperspectief, niet om ongecontroleerde migratie of de inzet van migratie als wapen te voorkomen. Dat veroorzaakt grote bezorgdheid bij burgers. En een eigen verhaal vertellen we ook al niet. Als je als gemeenschap niet over zo’n collectieve identiteit beschikt, ben je kwetsbaar. Als Europa een speler wil worden in de wereld en niet langer een speelbal, moet het anders.’
