Ça alors!
Mark Elchardus is Senior Associate Fellow bij Instituut Clingendael. Hij schrijft een reeks blogs in aanloop naar de Franse verkiezingen.
Deel 1: Turbulentie en verraad
Tot nog toe geleek de campagne voor de Franse presidentsverkiezing op een vlakke rit in de Tour de France. Er is een ontsnapte koploper, Emmanuel Macron, Frans kampioen. Achtervolgd door een groepje dat zich opmaakt voor een sprint om de tweede plaats. Dat bestaat uit veteraan Marine Le Pen, flamboyante nieuwkomer Eric Zemmour en Valéry Pécresse. Deze laatste is een van die renners, perfect op papier, maar die het blijkbaar toch niet in de benen heeft.
Zij worden achtervolgd door een lang uitgerekt peloton met op kop de zwoegende, vloekende extreem-linkse Jean-Luc Melanchon. Hij probeert bij de groep van Le Pen te komen, maar ziet zijn kansen slinken, hoe verbeten hij ook trapt. Achter hem, uitwaaierend, een sliert van overwegend linkse renners die moeten afhaken. Doorgaans kan de Tours de France rekenen op levendige belangstelling. Deze aflevering is volgens politieke aficionados uitermate belangrijk. Toch staan er maar weinig wielerliefhebbers langs de weg.
Volgens de peilingen in februari tonen minder Fransen zich geïnteresseerd dan vijf jaar geleden, toen Emmanuel Macron en zijn nieuwe partij En Marche (inmiddels LRM, La République en Marche) het Franse politieke landschap door elkaar schudde. Heel veel mensen weten nog niet op wie zij zullen stemmen. Slechts zeven op de tien denkt te gaan stemmen. Kijkt men naar het gemiddelde van de talrijke peilingen in februari, dan kan Macron rekenen op ruim een kwart van de stemintenties, rechts en radicaal rechts op nagenoeg de helft, groen en links samen op iets minder dan een kwart.
Het contrast is groot tussen het gebrek aan belangstelling dat uit de peilingen blijkt en het enthousiasme rond de bijeenkomsten van Eric Zemmour. Hij trekt volle zalen, duizenden mensen zwaaiend met de Franse driekleur, honderden die de overvolle zaal niet meer binnen kunnen en buiten in de kou ‘Zemmour president’ scanderen of in andere zalen op groot scherm de toespraak van hun favoriet volgen. “On est chez nous”, “we zijn hier bij ons”, roepen ze.
Het gebrek aan belangstelling dat uit de peilingen blijkt, contrasteert ook met het Shakespeareaanse karakter van de campagne. Er is geen gebrek aan de onvoorspelbaarheid die fictie spannend en politiek verrassend maakt, geen gebrek ook aan het verraad dat literaire werken fascinerend en politiek smeuïg maakt. Het gaat om een onverbiddelijke strijd om de tweede plaats op 10 april, en de kans om het dan veertien dagen later op te nemen tegen president Marcron.
De president die herverkozen wil worden, stelde zich uiteindelijk kandidaat, bij manier van spreken terwijl hij onderhandelde met Poetin. Hij wachtte daar zo lang mogelijk mee, omdat, zo liet hij weten, hij eerst de wereldproblemen wilde oplossen vooraleer zich te buigen over het detail van zijn herverkiezing. De oorlog in Oekraïne maakt die houding vanzelfsprekend. Macron, de voormalige adjunct-secretaris generaal van het Elysée van de socialist François Hollande, werd in 2017 nog beschouwd als een eerder linkse kandidaat; vandaag als een eerder rechtse, maar bovenal als een uitzonderlijk flexibele, die “tegelijk” links en rechts kan zijn. De journalisten van Le Monde, Gérard Davet en Fabrice LHomme, die over belangrijke politieke figuren (François Fillon, Nicolas Sarkozy, François Hollande) behoorlijk kritische of zelfs vernietigende boeken uitbrachten, spraken met een groot aantal getuigen over Macron. Bij het begin van de campagne lag hun Le traître et le néant, “de verrader en de leegte”, in de boekenwinkels. Zij laten getuige na getuige vertellen hoe Macron uit ambitie de zijnen heeft verraden. Volgens hen liet dat verraad een grote ideologische leegte achter.
De wijze waarop Macron president werd, zorgt in elk geval voor turbulentie. Vertrouwde partijen verschrompelen, nieuwe duiken op en de grenzen tussen partijen worden poreus, niet alleen voor de kiezers, maar ook voor de verkozenen. Verraad leidt tot leegte, maar leegte ook tot verraad.
Dat treft vooral Valéry Pécresse. Zij is de kandidaat van LR (Les Républicains, de verre opvolger van de Gaullisten). Haar electoraat is verdeeld, met een vleugel die dicht staat bij Macron en een vleugel, vertegenwoordigd door Eric Cioti, waarvan de standpunten nauw aanleunen tegen die van Le Pen en Zemmour. Tijdens de voorverkiezing om presidentskandidaat van LR te worden, kwam Cioti daar ook ronduit voor uit. Hij kreeg 40% van de stemmen achter zich, tegen 60% voor Pécresse. Hij stelde zich meteen loyaal en actief ten dienste van haar campagne (wel, zo wordt gefluisterd met de belofte minister van binnenlandse zaken of zelfs eerste minister te worden als zij het haalt). Zijn loyaliteit stopt het verraad echter niet. De ondervoorzitter van haar partij verliet Pécresse om woordvoerder te worden van de campagne van Zemmour. Een zwaargewicht van haar partij, de gewezen minister Eric Woerth, al 40 jaar lid van LR, liet weten dat hij Macron steunt. Op het Elysée, het presidentieel paleis, zou zelfs een cel bedrijvig zijn om het overstappen van LR naar Macron te bevorderen. Pijnlijk was ook de lange, oorverdovende stilte van voormalig president Sarkozy. Pécresse was ooit zijn woordvoerster. Hij verbrak die stilte om in het blad Le Figaro te laten optekenen dat hij haar campagne maar niets vindt. Hij was ook niet aanwezig op haar grote meeting, waar zij evenwel lovend naar hem verwees. Mensen uit zijn onmiddellijke omgeving leveren venijnige kritiek op haar, terwijl Sarkozy zelf iedereen in het ongewisse laat over wie hij uiteindelijk zal steunen, wel steeds vermeldend dat president Macron hem altijd met veel égards heeft behandeld, zelfs de rechters heeft bekritiseerd toen die hem veroordeelden in de zaak rond partijfinanciering.
Omdat Le Pen en Zemmour vechten om hetzelfde electoraat en Zemmour de nieuwe ster is aan het nationalistische firmament, krijgt Marine Le Pen met veel en pijnlijk verraad te stellen. Zelfs haar campagneleider stapte over naar Zemmour, gevolgd door beschuldigingen van spionage. De enige senator die haar partij telt, koos - met slaande deuren - voor Zemmour. Haar nicht Marion Maréchal, waarvan zij de opvoeding deels op zich nam, liet de verzamelde pers weten dat zij de campagne van haar tante niet zal steunen en maakte daarbij duidelijk dat zij zich aangetrokken voelt tot de standpunten van Zemmour.
Le Pen en Zemmour verschillen inderdaad. Le Pen probeert een harde lijn aan te houden tegen het islamisme, maar tevens islamisme en islam te onderscheiden. Bij Zemmour is dat onderscheid minder duidelijk, minder relevant. Belangrijker nog zijn hun sociaaleconomische verschillen. Terwijl Le Pen sociale accenten legt, belichaamt Zemmour de terugkeer van het nationalistisch neoliberalisme, een positie die herinnert aan die van vader Jean-Marie Le Pen. Daardoor kan hij ook rekenen op steun van kapitaalkrachtige groepen en mensen, wat de mediagenieke kwaliteit van zijn campagne mede verklaart. Marine Le Pen daarentegen moest gaan aankloppen bij een Hongaarse bank voor een lening om haar campagne te financieren.
De verschillen en overeenkomsten tussen Le Pen en Zemmour zijn tekenend voor deze campagne. Aan de Franse spoorwegovergangen wordt de automobilist gewaarschuwd: “un train peut en cacher un autre”, “pas op, de ene trein kan de andere aan het zicht onttrekken”. De overweldigende aandacht voor sociaal-culturele thema’s in deze campagne, dreigt de relevantie van de sociaaleconomische verschillen tussen kandidaten inderdaad aan het zicht te onttrekken.
Lees ook deel 2 & deel 3 van deze blogreeks over de Franse presidentsverkiezingen.
