De ontwikkelingen rond Oekraïne zetten de klok niet per se terug naar de tijd en gewoonten van de Koude Oorlog, maar de vergelijking dringt zich natuurlijk wel op.
Poetin’s nieuwe spelregel
In zekere zin overtreffen de gebeurtenissen natuurlijk de scenario’s van die lange grimmige periode. Ideaal en ordelijk was het allemaal niet, maar de afschrikking functioneerde tenminste en van annexatie of wijziging van landsgrenzen onder dreiging van militaire interventie was toen geen sprake. Oost-Duitsland (1953), Hongarije (1956) en Tsjechoslowakije (1968) waren voorbeelden van brute repressie met ‘broederlijke’ Russische hulp, maar niet van landjepik. De toevoeging van de Krim van Rusland wel, en de nieuwe spelregel dat Poetin zich het recht voorbehoudt om ‘Russen’ te hulp te snellen in het buitenland zet de deur open naar verdere veranderingen op de landkaart. We horen voortdurend dat 40.000 Russische soldaten klaar staan om die hulp nu aan Oekraïne te geven. Poetins nieuwe spelregel schept op zich al méér instabiliteit dan de feitelijk bevroren conflictsituatie uit de tweede helft van de twintigste eeuw.
Invloedssferenmanagement
Nu zou je ter relativering kunnen zeggen dat het allemaal nog wel meevalt. Dat het onvermijdelijk is dat, zeg, één keer in de vijftig jaar een fundamentele machtsverschuiving in de wereld plaatsvindt, waardoor de kaarten opnieuw geschud worden. Een kwestie van invloedssferenmanagement op het allerhoogste niveau. De NAVO schoof na de val van de Muur op naar het oosten, raakt Rusland, dat land duwt terug, en twee werelden zoeken nu naar een nieuw evenwicht. Dat is een oerrealistische benadering van wat zich nu afspeelt, die in feite het primaat van geopolitieke krachten bevestigt en zaken als zelfbeschikking, mensenrechten en democratie en andere ‘binnenlandse’ opwellingen tot tijdelijke bijzaken verklaart.
Historici zijn dol op tijdsgewrichten. Misschien bestaat de hele geschiedenis wel uit tijdsgewrichten en dan is het begrip inhoudsloos geworden. Maar ik zou zeggen dat er nu wel een goede reden voor is: als de wereld van een bipolaire orde (tijdens de Koude Oorlog) naar een unilaterale orde (jaren negentig) naar een neo-multipolaire orde transformeert (nu) mag je wel van zo’n tijdsgewricht spreken.
De bijkomende oprispingen zijn haast tektonisch van aard: nieuwe invloedssferen en scheidslijnen, grensconflicten in grenslanden, volstrekt in strijd met ‘oude’ spelregels, pathologie van een slijtend tijdperk. In zo’n gebrekkige wereld is veiligheid een publiek goed dat slechts door self help te verwezenlijken is, in het beste geval door verstandige landen die oorlog weten te vermijden.
Grensoverschrijdend gedrag
Deze analyse biedt weinig voldoening voor degenen die verontwaardigd zijn over, letterlijk, grensoverschrijdend gedrag door figuren als Poetin. Het is een amorele kijk op het gedrag van spelers in de wereldpolitiek. Het is overigens heel goed mogelijk om er daarnaast ook een negatief oordeel over te hebben. En ondanks dat biedt ze misschien zelfs enig perspectief op een vergelijk, al zal dat meer op een machtscompromis dan een waardencompromis berusten. In een Kissingeriaanse discussie die over invloedssferen gaat kan misschien een basis gevonden worden voor compromis.
We kunnen moeilijk volhouden dat het denken in ‘invloedssferen’ een idioot en achterhaald paradigma is. China denkt in die termen als het gaat om aangrenzende zeeën, de VS als het om het Amerikaanse continent gaat, en wat bedoelt het postmoderne Europa eigenlijk als over onze ‘achtertuin’ wordt gesproken? Ik geef toe dat het daarbij zeker om meer dan een louter machtspolitieke inhoud gaat. De Europese dampkring ademt een ruim begrip van veiligheid: ook rechtsstatelijkheid en vreedzaamheid maken er deel van uit en zijn normstellend. Ik geloof zelfs dat die krachten, soft power bij uitstek, nog sterker zijn dan in de Koude Oorlog en meer gewicht in de schaal leggen dan 40.000 Russische soldaten aan de grens bij Oekraïne. Maar eerst moeten we zonder kleerscheuren door dat tijdsgewricht zien te komen.
