Stap VS laat nog minder ruimte voor ontspanning

Deze opinie is eerder gepubliceerd in het NRC.

De VS hebben vorige week aangekondigd het Open Skies Treaty (OST) over zes maanden te zullen verlaten en er zich vanaf nu al niet meer aan te houden. Het Open Skies-verdrag stamt uit 1992 en trad, na het nodige gepalaver over ratificaties, in 2002 in werking. Het is een mooi verdrag. Het verplicht 34 staten, waaronder Rusland en de VS en de meeste Europese landen, tot het toelaten van ongewapende verkenningsvluchten boven elkaars grondgebied.

Daarover zijn veel kleine lettertjes geschreven, maar het belangrijkste is toch wel dat hiermee weer een van de weinige overgebleven mechanismen verloren gaat om in tijden van een nieuwe Koude Oorlog Oost en West – zeg maar de VS en Rusland – aan één tafel te laten overleggen.

Uit technisch wapenbeheersingsoogpunt kan het einde van het verdrag misschien wel begrepen worden, en heeft het niet direct het gewicht van Trumps beslissingen om eenzijdig uit het JCPOA met Iran te stappen (2018) of het INF-verdrag dat grondgelanceerde middellangeafstandsraketten verbood te beëindigen (2019).

Weinig geloof

Maar het bevestigt opnieuw dat deze president weinig geloof hecht aan wapenbeheersing – al was het maar als middel om de veiligheid van het eigen land te dienen. En dat hij weinig geeft om bondgenoten, ook al waren die er al ruim een half jaar geestelijk op voorbereid.

In de propaganda wordt dat argument natuurlijk wel gebruikt. Sinds het verdrag van kracht werd, zijn in totaal 1.517 verkenningsvluchten boven die 34 landen uitgevoerd. In de periode sinds 2002 hebben de VS driemaal zoveel vluchten boven Rusland uitgevoerd als omgekeerd, een opvallend verschil, waar wel tegenover gesteld kan worden dat Amerikaanse bases in Europa ook door Russische vliegtuigen in de gaten konden worden gehouden.

"‘Transparantie’ was in de euforische negentiger jaren dan ook het toverwoord, spionage was in die jaren na de Koude Oorlog passé."

Aan al die vluchten gaat minutieus overleg vooraf: elk land mag waarnemers meesturen, en ook de rapportage achteraf is voor alle landen beschikbaar. ‘Transparantie’ was in de euforische negentiger jaren dan ook het toverwoord, spionage was in die jaren na de Koude Oorlog passé.

De VS zeggen nu niet zoveel meer aan het Open Skies-verdrag te hebben, want moderne satellieten die voorwerpen van dertig centimeter doorsnee kunnen bespieden, maken die ouderwetse verkenningsvluchten achterhaald. Je kunt die foto’s trouwens intussen ook vrij gemakkelijk op de commerciële markt kopen.

Militaire satellieten

Maar de meeste Europese landen hebben de (nog betere militaire) satelliettechnologie nauwelijks, dus die redenering is niet erg kameraadschappelijk. Niet helemaal waar ook trouwens, want met een vliegtuig mag je ‘onder de wolken’ vliegen, kun je langer boven een bepaalde plek blijven cirkelen, en het ‘contacteffect’ en de gemeenschappelijke rapportage gaan met de satelliet verloren, de kleinere landen zijn de dupe.

"Boven Kaliningrad, Oost-Oekraïne en Georgië zijn beperkingen opgelegd, maar de verontwaardiging daarover is nogal gezocht."

Enig hout snijdt het Amerikaanse argument dat de Russen het OST hebben geschonden, en de VS dus volkomen in hun recht staan zich eruit terug te trekken. Boven de exclave Kaliningrad, Oost-Oekraïne en Georgië zijn inderdaad beperkingen opgelegd, maar de verontwaardiging daarover is nogal gezocht.

De militaire bewegingen daar zijn vrij gemakkelijk te repareren, je leest zelden dat de VS ook eisen stellen aan vluchten boven Alaska en enkele eilanden in de Stille Oceaan. Ook niet dat Georgië sinds 2012 niet meer meedoet, en dat het verdrag zijn waarde wel degelijk nog bewees tijdens oplopende spanningen in Oost-Oekraïne, toen in het spannende voorjaar van 2014 nog 22 vluchten boven dat gebied werden uitgevoerd.

De VS waren boos toen een Russisch vliegtuig over het Witte Huis vloog, en volgens The New York Times voelde Trump zich bespioneerd toen hij op een van zijn golfresorts verbleef. Aan de vooravond van een Turks offensief tegen de Koerden verbood Turkije verkenningen boven het grensgebied met Syrië. Typisch kwesties die in de saaie vergaderzalen van de gastheer van het Open Skies-verdrag, de Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa (OVSE) in Wenen, uitgepraat zouden kunnen worden en geen zaken die opzegging van een verdrag rechtvaardigen.

Belangrijkste is wel dat alweer een wapenbeheersingsforum, een diplomatiek ontmoetingskanaal dus, verloren dreigt te gaan. Weinig chic van Trump c.s. is ook het gekozen moment: ongeacht de uitslag van de Amerikaanse presidentsverkiezingen in november zal elke nieuwe regering met een voldongen feit zijn geconfronteerd door de opzegtermijn van zes maanden.

Dat roept speculaties op over de toekomst van het verdrag. Rusland zal zich nu waarschijnlijk ook terugtrekken. De 32 overgebleven landen zouden het verdrag in theorie kunnen laten voortbestaan, al was het maar om een terugkeer van de belangrijkste twee landen open te houden.

Na eenzijdige terugtrekking uit het JCPOA, de nucleaire deal met Iran, en het INF-verdrag, over middellange afstandsraketten, de vermoedelijke weigering van Trump om het ‘verschrikkelijke’ New START-verdrag van Obama (dat wapenbeheersing bevordert) niet te verlengen, de zeer recente geruchten dat de VS weer kernproeven gaan uitvoeren, zou er na een halve eeuw wapenbeheersing niets meer overblijven van de nuttige mogelijkheid elkaar in de ogen te kijken. Op donderdag 21 mei dreigde de top-wapenbeheersingsgezant van de VS, maarschalk Marshall Billingslea, dat de regering Trump desnoods Rusland en China ‘into oblivion’ (tot in de vergetelheid) zou aftroeven om een nieuwe kernwapenwedloop te winnen. In alle gevallen is Europa de verliezer en ‘eigen land eerst’ het kennelijke parool.

Volg @Clingendaelorg op Twitter.