Verwelkom de extremist in de Westerse democratie

Waar ging het mis, luidt de belangrijkste onderzoeksvraag van radicaliseringsexperts. Het reconstrueren van de handel en wandel van terroristen is leidend in hun studies. Ze vestigen hun aandacht ook op de top. Wat bewoog Bin Laden, wat is de achtergrond van IS-leider Al-Baghdadi en welke strategie voert Boko Haram-leider Shekau?

Deze individuele benadering, toegespitst op het psychosociale, is ontoereikend. Het gaat om de beweging. Hoe verwerpelijk ook, de radicale islam is nu een gangbare ideologie. Je hoeft niet labiel te zijn om je ertoe aangetrokken te voelen. De leiders zijn vervangbaar, de volgers divers. Waarin zit ’m de aantrekkingskracht, vanwaar het brede draagvlak? Dat zijn de vragen die ertoe doen.

Het antwoord ligt besloten in een optelsom van zaken die begint bij pijn uit het verleden. Dat trauma speelt een rol in de identiteit van niet-westerlingen, tezamen met hun tradities. Westerlingen, echter, zijn toekomstgerichter. Ontworsteling aan hun kerkelijke en dorpse milieu staat bij hen algauw gelijk aan ontwikkeling. „Het verleden is maar ballast”, hoorde ik laatst. Buiten het Westen een minderheidsstandpunt. Het accent op moderniteit wordt gezien als westers exportproduct. ‘Wij komen jullie wel even democratie brengen’ – dat idee. Hoe goedbedoeld ook, elders wordt die neiging in het rijtje ‘kolonialisme, slavernij en kruistochten’ geplaatst. Daarna bracht het Westen beschaving, vanuit het idee dat bewoners van koloniën niet beschaafd zijn. Ook ontwikkelingshulp valt in die groef. ‘Jullie zijn onderontwikkeld’, is de stille boodschap. Het westerse modernisme, dat zich openlijk verzet tegen traditie en religie, heeft dus een vernederend neveneffect: het wordt ervaren als hernieuwd imperialisme.

Modernisme is de religie van onzekerheid
„Ze lopen daar honderden jaren achter”, zei een Nederlandse militair die ik zag nadat hij had gediend in Afghanistan. Tekenend voor westerse arrogantie. Toch zou je moderniteit ook uit kunnen leggen als religie van onzekerheid. Wat vandaag modern is, is morgen uit de mode. Het individualisme staat haaks op de collectiviteit die in niet-westerse landen wordt gevormd door traditionele waarden. Het Westen richt zich op de markt als organiserend principe. Niet iedereen plukt daar de vruchten van. Wie faalt, vervalt in een leven aan de onderkant. De ruimte om onvrede daarover in politieke banen te leiden is beperkt. Het communistische alternatief heeft afgedaan na de val van de Muur. Religie biedt uitkomst. Wie achterblijft in de kapitalistische ratrace, vindt in kerk of moskee zijn eigenwaarde terug. De eisen die de moderniteit stelt, doen er in die omgeving minder toe.

Religie biedt de belofte van gerechtigheid. Iets wat in veel maatschappijen ver te zoeken is door verlies aan traditionele rechtspraak en slecht functionerende rechtbanken die op westerse leest geschoeid zijn. Dat is niet zonder risico. Wie zijn eigenwaarde ontleent aan religie en traditie, geen politieke uitlaatklep heeft, zal in een omgeving verstoken van gedegen rechtspraak in conflict raken met de gevestigde orde. Extremistische organisaties spelen op dat gevoel in. Ook al wijzen moslims in groten getale hun geweld af, de woede erachter begrijpen velen wel. Om radicalisering te voorkomen moet die woede een plek krijgen in het politieke systeem. Verwelkom daarom een beweging als Denk, laat hun geluid een wake-upcall zijn voor gevestigde partijen. Hamer gerust op westerse waarden, maar voor een vreedzame orde moet er toch echt ingezet worden op een politiek systeem waar eenieder, dus ook mensen met extreme standpunten, hun ei kwijt kunnen.