Over Sovjet-mythevorming en NAVO-expansiedrift
Ko Colijn zocht het uit: er zijn wel degelijk beloften aan Rusland gedaan de NAVO niet verder oostwaarts te laten oprukken.
Je hoeft het niet eens te zijn met het pleidooi van oud-ambassadeur Edy Korthals Altes om na de Brexit meer bescheidenheid aan de dag te leggen jegens Poetin en het nu met de Russische leider op een Europees vredesakkoordje te gooien (NRC, 14 juli). Het antwoord van Hubert Smeets (NRC, 22 juli) is dan ook begrijpelijk negatief. Hij verwijt Korthals Altes dat hij de geschiedenis ‘verdonkeremaant’ als hij ons eraan herinnert dat de Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken Baker destijds Gorbatsjov toezeggingen heeft gedaan over het opschuiven van de NAVO naar de Russische westgrens. Getuige is historica Mary Elise Sarotte, die de archieven indook en concludeert dat er geen beloften zijn gedaan.
Is het verwijt van ‘mythevorming’ dus terecht? Dat doet het geheugen van de oud-ambassadeur, en de geschiedenis, ook weer geen recht. Sarotte komt tot de conclusie dat er geen schriftelijke beloften zijn gedaan, dat er waarschijnlijk wel mondeling een deal is voorgesteld, maar dat deze door de regering-Bush snel is weggesnauwd en Gorbatsjov voor (veel Duits) geld door de knieën is gegaan. De rol van James Baker is opmerkelijk. Sarotte beschrijft hoe zij een handgeschreven gespreksverslag van Baker in de archieven vond na een onderhoud met Gorbatsjov op 9 februari 1990: ‘End result: Unified Germ. Anchored in a * changed (polit.) NATO-*whose juris. would not move* eastward’. Vrij vertaald: Rusland stemt in met de hereniging van Duitsland, in ruil voor de toezegging dat Duitsland verankerd zal zijn in de NAVO, die geen centimeter opschuift naar het oosten.
De vraag is overigens nog of dit ‘end result’ zelfs de belofte inhield dat de Navo-expansie zich dus slechts tot het grondgebied van het oude West-Duitsland zou beperken; een lastig unicum omdat je je moeilijk kunt voorstellen hoe een land maar voor de helft lid van een militair bondgenootschap kan zijn. Maar Bush sr. zag niets in die toegeeflijkheid en sommeerde Helmuth Kohl (en Baker): ‘Loop naar de hel.’ Sarotte memoreert dat de belofte (toegegeven: nooit schriftelijk gedaan) vervolgens werd afgekocht omdat Gorbatsjov naar de inschatting van de Amerikanen meer behoefte had aan geld dan aan compromissen over de NAVO. Robert Gates, in 1990 veiligheidsadviseur van Bush, zei het in vier woorden: ‘Koop de Sovjets om.’ En wel met twaalf miljard Duitse marken. Genoeg om Gorbatsjov zonder gezichtsverlies de draai te laten maken.
Je kunt dus wel degelijk zeggen dat Korthals Altes gelijk had door te stellen dat een belofte aan Rusland is gedaan, en dat Smeets’ verwijt van mythevorming iets te kort door de bocht is. Jack Matlock, oud-ambassadeur van de VS, houdt ook vast aan de gedane toezegging. Bijvoorbeeld in een essay in The New York Times, op 20 april 1999, tijdens de niet vooraf door de VN-gemandateerde NAVO-bombardementen op Servië in de Kosovo-oorlog: ‘We had earlier given Mikhail Gorbachev to understand that NATO’s borders would not be moved further east if Germany were allowed to unite and stay in NATO.’
Smeets heeft op zijn beurt gelijk dat Sarotte concludeert dat de VS en de West-Duitsers Gorbatsjov er op een kundige manier uit gemanoeuvreerd hadden wat betreft ‘extending NATO to East Germany’. Maar dat East Germany suggereert dat Sarotte die afkoopsom (omkoopsom?) alleen relateerde aan uitbreiding van de NAVO tot en met de DDR (Oder-Neisse), en niet zoals Korthals Altes zegt tot de Westgrens van de Russen. Blijft interessant, maar president Bill Clinton trok zich vervolgens nergens meer wat van aan. James Baker wijdt in zijn memoires geen woord aan zijn rol op 9 februari 1990. Wat hij daarin wél voorspellend optekende, is dat bijna elk succes de kiem draagt van een toekomstig probleem.
