Met de toetreding van Kroatië telt de Europese Unie 28 lidstaten. Nadat de Europese Commissie oordeelde dat het land aan alle toetredingseisen voldeed, besloot de Raad dat het land formeel lid mocht worden. Het Europees Parlement had dit eerder al goedgekeurd. Ook kan per 1 januari 2014 in 18 van 28 lidstaten met de Euro worden betaald, omdat Letland de Lats mag inruilen. In beide gevallen is de publieke steun verdeeld of gering, maar toch vinden de beslissingen doorgang.
De voorgaande alinea bevat alle componenten van het publieke debat over de Europese Unie. Voorstanders bejubelen de zuivere manifestaties van Europese uitbreiding en integratie: afspraak is afspraak. Critici wijzen op de toenemende onbestuurbaarheid of grote financieel-economische risico’s die de EU neemt.
Complexe Europese besluitvorming
Het maatschappelijke onbegrip en de twijfel aan Europees nut en noodzaak worden met name veroorzaakt door de complexiteit van besluitvorming op Europees niveau. In de Europese Monetaire Unie bijvoorbeeld, speelt de Raad van Ministers een bepalende rol, terwijl de Commissie en het Europees Parlement buiten beeld blijven. Voor de uitbreiding van de EU moeten wel alle drie de instituties aftekenen.
Deze grote verscheidenheid aan bevoegdheden maken het politieke proces vaak technisch en weinig inzichtelijk. Politici en ambtenaren maken soms gebruik van die onduidelijkheid om verantwoordelijkheid te ontwijken. Politiek leiderschap komt niet tot bloei, met als gevolg dat de noodzaak van beleid onvoldoende wordt uitgedragen en gelegitimeerd. Brussel vormt een gemakkelijke bliksemafleider bij bijvoorbeeld de besluiten over de pijnlijke reddingsoperaties van landen of banken in nood. Maar ondertussen draaien de nationale regeringen en parlementen aan de knoppen. Een eerlijk verhaal over de lange termijn afwegingen wordt vaak ingeruild voor politiek gewin op korte termijn.
Democratische controle
Zowel het Europees Parlement als de nationale parlementen hebben mogelijkheden om democratisch controle te versterken. Coalitie partijen spelen een belangrijke rol in het controleren van de Raad van Ministers. In de besluitvorming moeten ministers of regeringsleiders in de Raad minimaal een eenvoudige meerderheid vormen, in veel gevallen is een zware meerderheid vereist, wat betekent dat ook twee-derde van de nationale parlementen een besluit moet steunen. Bij de meest ingrijpende besluiten – uitbreiding van de EU of Eurozone, maar ook de noodsteun – is unanimiteit vereist.
Democratische legitimiteit gaat verder dan wel of geen steun verlenen aan een voorstel voor wetgeving. Het manifesteert zich allereerst in het maatschappelijk discours, wat kan bijdragen aan een goed geïnformeerde discussie en betere controle op politieke besluiten. De ingrijpende economische en financiële crisis heeft een levendig en noodzakelijk Europees debat op gang gebracht, maar er valt nog een wereld te winnen. Ik deel de analyses van het ‘Burgerforum’ niet, maar verwelkom het debat en engagement dat dit diverse platform vertegenwoordigt. Hoewel de discussie over de modernisering van de EU nog echt op gang aan het komen is, ontslaat dat nu geen enkele politicus van de taak om beleidskeuzes beter uit te leggen en de kritiek daarop ter harte te nemen. Uit al deze verschillende opvattingen moet een compromis worden gevonden. Dat is de kern van democratische legitimiteit.
De rol van het Europese Parlement
Deze wisselwerking tussen volksvertegenwoordiger en bevolking moet vooral op Europese niveau worden versterkt. Het Europees Parlement kan haar taak als controleur van de Europese Commissie en de Raad alleen ten volle uitvoeren – en daar ook op afgerekend worden – als het op alle beleidsterreinen een bindende stem heeft, ook op het gebied van buitenlandse zaken en in de EMU. Op dit moment hebben Europarlementariërs onvoldoende mogelijkheden om hun achterban goed vertegenwoordigen omdat ze simpelweg niet in alle gevallen kunnen 'bijten' en geen recht van initiatief hebben.
In het controleren van de Commissie schort het ook aan slagkracht. Het paardenmiddel om de voltallige Europese Commissie weg te sturen kan slechts in uitzonderlijke gevallen worden gebruikt. Het Europees Parlement moet individuele Eurocommissarissen controleren en ze naar huis kunnen sturen wanneer ze niet functioneren.
Naast het verstevigen van de bevoegdheden van het Europees Parlement, heeft volksvertegenwoordiging in onze digitaal verbonden wereld een nieuwe dimensie gebracht. Een zich ontwikkelende Europese demos heeft ontegenzeggelijk een digitale component. Zowel op nationaal als Europees niveau moeten openbaar bestuur en volksvertegenwoordiging opener worden Europeanen moeten eenvoudig en zonder beperkingentoegang hebben tot informatie, statistieken, onderzoeksresultaten, vergadernotulen en andere relevante documenten. Het beschikbaar maken van onbewerkte ‘open data’ is een uitnodiging aan de maatschappij om meer betrokken te raken bij de eigen leefomgeving. Er zijn mooie voorbeelden van hoe maatschappelijke initiatieven die de overheid vervangen, controleren of verbeteren. Transparantie is ook essentieel voor vertrouwen en legitimiteit. Bijna alle vergaderingen in het Europees Parament worden online live uitgezonden of opgenomen. Daar kunnen de Commissie en de Raad nog een voorbeeld aan nemen. Consultaties tussen Europarlementariërs, hun nationale collega’s en geïnteresseerden kunnen ook online plaatsvinden.
Diep wantrouwen
Democratische legitimiteit heeft een fundamentele constitutionele dimensie. In tegenstelling tot nationale parlementen beschikt het Europees Parlement niet over alle nodige bevoegdheden. Een toekomstig nieuw verdrag moet dat repareren. De terechte vraagtekens die terecht geplaatst worden bij EU-besluitvormingsprocessen zijn geworteld in een diep wantrouwen ten aanzien van de politiek, die steeds verder afstaat van de dagelijkse praktijk en realiteit. Dit wantrouwen kunnen politici alleen wegnemen wanneer zij leiderschap tonen door verantwoordelijkheid te nemen voor moeilijke keuzes en transparant zijn in hun werkwijze, waarbij zij de kansen van de digitale samenleving integreren. Dat is niet alleen nu belangrijk, maar onmisbaar voor de volgende generatie Europeanen.
Lees meer over de transparantie van de EU op Europa Nu
