Ça alors!
Mark Elchardus is Senior Associate Fellow bij Instituut Clingendael. Hij schrijft een reeks blogs in aanloop naar de Franse verkiezingen.
Deel 4: Cordon sanitaire
Op de schouders van Valéry Pécresse rust een zware verantwoordelijkheid. Haar politieke familie, Les Républicains (LR) leverde vijf van de acht presidenten van de Vijfde Republiek. Zij begon haar politieke loopbaan bij één van hen, was minister onder een andere. De laatste tien jaar slaagde die politieke familie er echter niet meer in het Élysée te veroveren. Bij de laatste verkiezing in 2017 geraakte de LR-kandidaat zelfs niet meer in de tweede ronde. Voor een partij als LR - die onder verschillende namen lang aan de macht was en zich vereenzelvigt met de Vijfde Republiek - is die politieke lichtheid ondraaglijk. Nogmaals verliezen of, erger nog, nogmaals de tweede ronde missen, zal nagenoeg zeker leiden tot een diepe crisis, mogelijk tot het opbreken van de partij. De tweede ronde van de presidentsverkiezing valt op 24 april. Een paar weken later op 10 juni gaan de Fransen alweer stemmen, voor de wetgevende kamer. De partij van een presidentskandidaat die wint of een mooie campagne neerzet, heeft dan doorgaans de wind in de zeilen. De partij van de kandidaat met een ongelukkige campagne achter de rug betaalt daar een prijs voor. Het is niet uitgesloten dat als Pécresse de tweede ronde niet haalt, een aantal van haar partijgenoten het voor gezien houdt en van partij wisselt, in de hoop hun herverkiezing en loopbaan veilig te stellen.
De existentiële crisis van LR is onderdeel van een meer omvattende verandering van het Franse politieke landschap. Dat werd gedurende vele jaren mede gestructureerd door wat ter rechterzijde weleens de vloek van Mitterrand wordt genoemd. Die grote strateeg slaagde erin de kansen van links te vergroten door rechts te verdelen. Enerzijds het respectabele rechts, het ‘republikeinse rechts’ zoals men in Frankrijk zegt, anderzijds het ‘extreemrechts’. Rond dat laatste werd in feite een cordon sanitaire gelegd, een schutskring die coalities binnen het rechtse kamp uitsluit. Met het gevolg dat tussen republikeins en radicaal rechts geen stemafspraken werden gemaakt. In het Franse kiesstelsel verhoogde dat de kansen van linkse kandidaten. Het maakte het presidentschap van socialist Mitterrand mogelijk.
Die Mitterrandistische ordening van het politieke landschap wordt langzaam ondergraven, vooral door de gestage vooruitgang van radicaal, nationalistisch rechts. Dat vreet aan Les Républicains. Om stemmenverlies tegen te gaan, schuiven zij op in de richting van de nationalisten. Dat was duidelijk en expliciet onder het voorzitterschap van Laurent Wauquiez. Pécresse protesteerde daar toen tegen door haar lidmaatschap van LR tijdelijk op te zeggen en in 2017 voor Macron te kiezen, wat haar nu door het rechtse kamp zwaar wordt aangerekend. Tegelijk wordt LR sterk belaagd door het succes van Macron. Tal van kaderleden van Macron’s beweging en ministers in zijn regering komen van LR.
Omdat deze grote ‘republikeins rechtse’ partij op die manier wordt verscheurd, denken velen ter rechterzijde aan een herverkaveling. Enerzijds een liberale, pro-Europese, ‘Maastrichtiaanse’ partij, gebouwd rond het ‘Macronisme’. Daar zou de grote helft van het electoraat van LR waarschijnlijk naartoe gaan. Anderzijds een grote nationalistische partij gebouwd rond de aanhangers van de lijn Laurent Wauquiez en Eric Cioti, samen met de electoraten van Rassemblement Nationale en Reconquête.
Het is verhelderend de kandidatuur van Zemmour in dat perspectief te zien. Zemmour vertelt het nationalistische verhaal op een nieuwe indringende en voor een deel van de bevolking duidelijk wervende wijze. Zijn narratief wordt op drie verschillende manieren gebracht. De eerste is “la douce France”, dat verloren Frankrijk van kleine steden en dorpen waar, zoals men het zich nu meent te herinneren, niemand de voordeur sloot, en waar elke dorpskern zijn bakker, slager, kruidenier en arts had. Waar de mensen elkaar kenden. De katholieken ’s zondags naar de mis gingen, de vrijzinnigen ondertussen pétanque speelden en iedereen daarna samen een pastis ging drinken. Waar is dat “douce France” gebleven, dat mooie land waar iedereen wilde leven als “God in Frankrijk”?
De tweede versie van hetzelfde verhaal herinnert aan de grootheid van Frankrijk. Dit is het land van Montaigne, van Pascal, van Descartes, van Balzac. “Wie zou in dat land niet willen assimileren, medeburger van Balzac worden” zoals Zemmour het in één van zijn talrijke debatten formuleerde. Dit is ook het land van Lodewijk de veertiende, van Bonaparte en bovenal van “de” Generaal De Gaulle. Laten we die grootheid nu verloren gaan?
De derde versie van het verhaal stelt vast dat alles inderdaad verloren gaat en Frankrijk zelfmoord pleegt. Het is al een deel van zijn territorium kwijt aan islamisten en drugsdealers. Er zijn tal van wijken waar Fransen niet meer kunnen leven, de politie niet meer durft te komen en waar de situatie volgens Zemmour en Le Pen geenszins verbetert ondanks het vele geld dat Macron in de banlieus, de buitenwijken pompt, in plaats van in het landelijke Frankrijk. Er is - aldus Zemmour - een omvolking, le grand remplacement, aan de gang. De grootheid van Frankrijk gaat verloren, het Frankrijk waarvan we houden, verdwijnt, de stem van Frankrijk in de wereld wordt gesmoord. Elk van de versies van het verhaal raakt een gevoelige snaar, trekt een publiek aan.
Het verhaal van Zemmour wekt veel enthousiasme op ter rechterzijde. Het beheerste de campagne tot de oorlog in Oekraïne voor een keerpunt zorgde. Daarom heeft Pécresse zijn verhaal ook in grote mate overgenomen. Dat deed zij heel uitdrukkelijk op haar grote bijeenkomst van 3 april jongstleden voor zevenduizend aanhangers van haar partij: “Frankrijk is uniek en universeel… Ik ga de grootheid van Frankrijk herstellen… Ons land is eeuwig… Ik zal uw identiteit en eigenheid verdedigen… Ik vergeef het Macron niet dat hij zich verontschuldigde voor misdaden tegen de mensheid die Frankrijk niet beging … Ik vergeef Macron niet dat hij zei dat de Franse cultuur niet bestaat… Macron zal rekenschap moeten afleggen…Neen aan de neergang en neen aan de omvolking… Ik zal vechten tegen de wokisten, tegen de mensen die willen ‘deconstrueren’, tegen de islamisten… Geen cent meer voor de vijanden van de republiek… geen gesluierde vrouwen in de openbare ruimte… Ik wil geen delen van ons grondgebied die niet tot Frankrijk behoren… Ik wil assimilatie, mensen die uit liefde Frans zijn, geen Fransen van papier… men hoeft geen Franse voorouders te hebben om passioneel van dit land te houden… Hou van Frankrijk en Frankrijk zal van jou houden… Ik wil een soeverein Frankrijk dat zijn beschaving verdedigt en de eigenheid van andere landen respecteert… Alles komt van het volk en alles gaat terug naar het volk… Ik wil het volk meer beslissingsmacht geven… Ik zal de grenzen bewaken en als daartoe muren gebouwd moeten worden, dan zullen die gebouwd worden.”
De wijze waarop zij die boodschap bracht, bevestigde wat iedereen al lang wist en haar campagneteam slapeloze nachten bezorgt: Valéry Pécresse is geen groot redenaar. Zij is daarin zelfs gênant slecht. Zij klonk niet oprecht. Haar lichaamstaal zat verkeerd. Zelfs het juichen van het publiek en de klemtonen van haar toespraak waren niet gesynchroniseerd, alsof de cheerleaders niet naar de toespraak luisterden en Pécresse geen voeling had met haar publiek. Een aantal van haar aanhangers verliet vroegtijdig de zaal, uit verveling of gêne. Hun reacties werden breed uitgemeten in de mediakanalen die haar niet goed gezind zijn.
Toch was haar boodschap duidelijk, ook al was het geenszins de bedoeling dat zij zo ontluisterend duidelijk zou zijn: het is onmogelijk om het evenwicht te bewaren tussen het kosmopolitische en Maastrichtiaanse liberalisme enerzijds, en het op soevereiniteit gerichte nationalisme anderzijds. Als moet worden gekozen dan - zo dacht Pécresse een maand geleden – dan best lonken naar de mensen die voor Zemmour of Le Pen zouden stemmen. Met haar verwijzing naar de ‘omvolking’ – door een deel van de Franse media beschouwd als de totem van extreemrechts – heeft Pécresse het cordon sanitaire doorbroken.
Dat werd haar door een deel van haar aanhang en het deel van de pers dat zich aan de kant van Macron schaart, heel kwalijk genomen. Daarom probeerde zij al snel die positie af te zwakken. Met “neen tegen de neergang en neen tegen de omvolking” zou ze bedoeld hebben dat ze de neergang wil tegengaan en niet gelooft in de omvolking. Weinig mensen werden door die uitleg overtuigd. Op het vlak van migratie, veiligheid, energiebeleid, pensioenleeftijd, herindustrialisering van Frankrijk, zijn er immers duidelijke overeenkomsten tussen het programma van Pécresse en dat van Zemmour, ook al worden zij verschillend verwoord. Na de grote campagnebijeenkomst waar ze wel heel dicht bij Zemmour ging staan, achtte zij het nodig weer afstand te nemen, de verschillen te belichten. Zij is een betere debater dan redenaar, mede door haar parate dossierkennis en de stevige dosis assertiviteit (arrogantie zeggen boze tongen) die zij naar een debat brengt. Zij daagde Zemmour, Le Pen en Macron uit voor een debat. Die laatste ziet in zijn kandidaatstelling geen reden om aan politiek te gaan doen.
Het debat tussen Pécresse en Zemmour vond al plaats, op 11 maart jl. Omdat hun standpunten op veel vlakken niet ver uit elkaar liggen, maar beiden vooral hun onderlinge verschillen wilden belichten, bestond het debat grotendeels uit pogingen om de standpunten van de tegenstander verkeerd voor te stellen. Daarnaast probeerde elk van de debaters zich te presenteren als de ware Gaullist, de ander als een verrader van De Gaulle’s erfenis.
Pécresse onderbrak haar tegenspeler vaak, wat dan leidde tot geschreeuw met het gevolg dat de moderatoren de twee partijen herhaaldelijk terecht moesten wijzen: als jullie geen respect kunnen opbrengen voor elkaar, toon dan ten minste een beetje respect voor onze kijkers. De twee kandidaten keken dan even beteuterd als berispte kleuters. Op sociale media verschenen al snel filmpjes met de twee in een jeugdige versie, alsof het om ruziënde kinderen ging.
Achteraf beweerde Pécresse dat zij het debat had gewonnen en Zemmour had “ontmaskerd”. Opvallend was dat Zemmour niet de minste poging ondernam om een breder politiek spectrum te bestrijken, maar vooral tot zijn geëigende achterban had gesproken. Hij wilde die duidelijk maken dat Pécresse voor hen niet radicaal genoeg is; hen bij de eerste gelegenheid zou verraden om een Macroniaans centrumbeleid te voeren. Hij noemde haar al eerder “Mevrouw 20u05” implicerend dat zij op 10 april, binnen vijf minuten nadat de uitslag van de eerste ronde bekend is, Macron zal bellen om hem haar steun voor de tweede ronde toe te zeggen.
Waarschijnlijk beseffen beide kandidaten dat voor hen de presidentscampagne misschien wel voorbij is. De Russische invasie van Oekraïne heeft de campagne van Zemmour een klap gegeven, die hij blijkbaar niet te boven komt. Pécresse daalt gestaag in de peilingen. In januari plaatsen die haar op 13 à 18% van de stemintenties in de eerste ronde, op gelijke hoogte met Marine Le Pen; in februari op 13 à 15%, in maart op nog slechts 10 à 13%. Zij mikt nu vooral op de kiezers van Macron. In het licht van de invasie van Oekraïne en het brutale optreden van het Russische leger is het echter moeilijk iets negatiefs te zeggen over de zittende president, die zich zowel de allures van oorlogschef als van internationaal bemiddelaar aanmeet. Overigens zou het buitenlandse beleid van Pécresse niet veel verschillen van dat van Macron. Zij verwijt Macron dan maar dat hij vlot van mening, positie en beleid verandert. Dat is echter precies wat ook haar wordt aangewreven. Zij verwijt Macron ook dat hij haar programmapunten steelt. Er klinkt wanhoop uit haar recente optredens. Het siert haar dat zij daarbij zo concreet mogelijk wil zijn, in elk interview een lawine concrete maatregelen over de kijkers of lezers uitstort, hopend daarmee te overtuigen. Maar ook dat concreet zijn, loopt soms mis. Om te verduidelijken wat haar voor ogen staat, vermeldde zij drie namen van ministers die zij zou aanstellen. Alle drie lieten daarna aan de pers weten dat dit niet met hen was doorgesproken en zij geenszins van plan zijn minister te worden.
Het electoraat dat Pécresse moet verzamelen is sterk verdeeld over tal van kwesties die de Fransen intens bezighouden. De inzet van deze verkiezing is dubbel: een president voor de komende vijf jaar, een herverkaveling van het Franse politieke landschap voor de komende decennia. De kans dat Pécresse president wordt is nagenoeg onbestaand, de kans dat zij de herverkaveling verhindert en haar partij in leven houdt, wordt klein. Dat was eigenlijk al zo voordat zij aan haar campagne begon. Valéry Pécresse staat in deze verkiezing als de held in een Griekse tragedie. In de peilingen wordt zij - politiek erfgenaam van presidenten Chirac en Sarkozy – inmiddels ingehaald door de extreemlinkse kandidaat Mélanchon.
Meer weten over de Franse verkiezingen? Bekijk onze pagina met recente publicaties, evenementen en media content over de Franse presidentsverkiezingen van onze Clingendael-experts.
